Dış politika tartışmalarında dünyanın giderek daha “çok kutuplu“ hale geldiği artık bir klişe haline gelmiştir. Günümüz dünyasının hâlihazırda ne derece çok kutuplu olduğu tartışmalı olsa da, dünyanın “çok kutuplaşması“ bir gerçektir: Bir yandan, küresel düzeyde kilit meseleleri etkileyebilecek kapasiteye sahip aktörlerin sayısı artmaktadır. Öte yandan, dünya birçok devlet arasında ve devletlerin kendi içinde artan bir kutuplaşmaya tanık olmaktadır; bu durum ise küresel krizler ve tehditler karşısında ortak yaklaşımlar geliştirilmesini zorlaştırmaktadır.
Günümüz uluslararası sistemi tek kutupluluk, iki kutupluluk, çok kutupluluk ve kutupsuzluk unsurlarını bir arada barındırmaktadır. Ancak daha fazla sayıda devletin nüfuz için yarıştığı süregelen bir güç kayması açıkça gözlemlenebilir. Üstelik çok kutuplaşma yalnızca maddi gücün yayılmasıyla değil, aynı zamanda dünyanın ideolojik olarak daha fazla kutuplaşmasıyla da kendini göstermektedir. Soğuk Savaş sonrası tek kutuplu dönemi şekillendiren siyasi ve ekonomik liberalizm artık tek geçerli model değildir. Liberal demokrasilerde yükselen milliyetçi popülizmin de gösterdiği gibi, bu model giderek daha fazla içerden sorgulanmaktadır. Aynı zamanda dışarıdan da meydan okumalarla karşı karşıyadır; demokrasiler ve otokrasiler arasındaki artan ideolojik bölünme bunun en açık göstergesidir. Bunun yanı sıra, birden fazla düzen modelinin bir arada var olduğu, rekabet ettiği veya çatıştığı bir dünya ortaya çıkmaktadır.
Dünya genelinde, bu çok kutuplaşma farklı duygular uyandırmaktadır. İyimser bakış açısı, daha kapsayıcı bir küresel yönetişim ve uzun süredir birçok kişi tarafından fazla baskın bir güç olarak görülen Washington üzerinde daha fazla kısıtlama getirilmesi olasılıklarına dikkat çeker. Kötümser bakış açısı ise çok kutuplaşmanın düzensizlik ve çatışma riskini artırdığını ve etkili iş birliğini zayıflattığını öne sürmektedir. Münih Güvenlik Endeksi 2025, toplamda G7 ülkelerindeki insanların daha çok kutuplu bir dünya konusunda “BICS“ ülkelerindeki (BRICS’ten Rusya hariç) katılımcılara kıyasla daha az iyimser olduğunu göstermektedir. Ancak çok kutupluluğa yönelik ulusal bakış açıları, mevcut uluslararası düzene ve arzulanan gelecekteki düzene dair farklı perspektifler tarafından şekillendirilmektedir.
Donald Trump’ın başkanlık zaferi, ABD’nin Soğuk Savaş sonrası dış politika konsensüsünü, yani liberal uluslararasıcılık temelinde büyük bir stratejinin ABD çıkarlarına en iyi şekilde hizmet edeceği fikrini ortadan kaldırmıştır (Bölüm 2). Trump ve birçok destekçisi için ABD’nin oluşturduğu uluslararası düzen kötü bir anlaşmayı temsil etmektedir. Bunun bir sonucu olarak, ABD Avrupa’nın güvenlik garantörü olarak tarihi rolünden vazgeçiyor olabilir ki bu durum Ukrayna için önemli sonuçlar doğuracaktır. Önümüzdeki yıllarda ABD dış politikasının büyük olasılıkla Washington’ın Pekin ile yürüttüğü iki kutuplu rekabet tarafından şekillendirilmesi muhtemeldir. Ancak bu durum, uluslararası sistemin çok kutuplaşmasını hızlandırabilir.
Çin, çok kutuplu bir düzenin en önde gelen ve en güçlü savunucusudur ve kendisini sözde Küresel Güney ülkelerinin savunucusu olarak sunmaktadır (Bölüm 3). Ancak Batı'daki birçok kişi, Pekin'in çok kutupluluğa yönelik savunusunu, ABD ile büyük güç rekabetini sürdürmek için kullanılan söylemsel bir kılıf olarak görmektedir. Çin, mevcut küresel düzenden memnuniyetsizlik duyan ülkeleri bir araya getirme konusunda önemli başarılar elde etmesine rağmen, ülkenin ekonomik ve askeri ilerlemesi bir dizi iç engelle karşı karşıyadır. Dahası, Trump yönetimi altında ABD’nin Çin’i zayıflatmaya yönelik çabalarının artması muhtemeldir – ancak Pekin, ABD’nin uluslararası taahhütlerinden çekilmesinden veya Washington’ın uzun süredir müttefik olduğu ortakları uzaklaştırmasından da fayda sağlayabilir.
Liberal uluslararası düzeni temsil eden Avrupa Birliği için, bu düzenin temel unsurlarının giderek daha fazla sorgulanması özellikle ciddi bir meydan okuma oluşturmaktadır (Bölüm 4). Rusya’nın Ukrayna’ya karşı yürüttüğü savaş ve Avrupa’daki birçok toplumda yükselen milliyetçi popülizm gibi gelişmeler, AB’nin liberal vizyonunun temel unsurlarını tehlikeye atmaktadır. Donald Trump’ın yeniden seçilmesi, bu zorlukları daha da derinleştirebilir ve AB’nin uluslararası siyasette özerk bir kutup haline gelip gelmemesi gerektiği yönündeki tartışmaları yeniden alevlendirebilir. Ancak bu durum aynı zamanda Avrupa’nın iç bölünmelerini derinleştiren popülist hareketleri cesaretlendirebilir ve AB’nin karşı karşıya olduğu krizleri yönetme kapasitesini zayıflatabilir.
Bu yüzyılda, uluslararası düzeni altüst etmeye yönelik en büyük çabayı gösteren devlet Rusya olmuştur. Moskova, kendisini bir “medeniyet devleti“ olarak görerek, çok kutuplu bir dünya düzeni öngörmektedir (Bölüm 5). Rusya’ya göre, Ukrayna gibi daha küçük ülkeler, bir medeniyet devletinin nüfuz alanı içinde yer almaktadır. Moskova’nın kendine dair algısı ile gerçek güç kapasitesi arasındaki farklılıklara rağmen, Rusya uluslararası düzeni istikrara kavuşturma çabalarını başarılı bir şekilde sekteye uğratmaktadır. Ancak aynı zamanda artan ekonomik sorunlar ve aşırı genişleyen imparatorluk yükünün getirdiği sonuçlarla karşı karşıyadır. Ülkenin çok kutuplu nüfuz alanları vizyonunu hayata geçirip geçiremeyeceği, diğer aktörlerin buna göstereceği dirence bağlı olacaktır.
Hindistan liderlerinin mevcut uluslararası düzene yönelik eleştirileri ve çok kutupluluk fikrine verdikleri destek, Hindistan’ın dünya liderleri arasında yer edinme hedefiyle ayrılmaz bir şekilde bağlantılıdır (Bölüm 6). Yeni Delhi, Hindistan’ın uluslararası profilini yükseltme konusunda önemli adımlar atmış olsa da, bazı zorluklarla da karşı karşıyadır. Dışarıda, Çin Hindistan’ın komşuları arasında stratejik nüfuzunu artırmaktadır. İçeride ise Hindistan ekonomisi yapısal zayıflıklardan muzdariptir ve ülkenin siyasi ve kültürel çoğulculuğu gerilemektedir. Ve Yeni Delhi, kendisini Küresel Güney’in sesi olarak konumlanmasına rağmen, Hindistan’ın çok yönlü ittifak politikası, ülkenin küresel barış çabalarında daha belirgin bir rol üstlenmeye istekli olup olmadığı konusunda şüphe uyandırmaktadır.
Japonya, statükonun en tipik savunucularından biridir (Bölüm 7). Liberal uluslararası düzene ve ABD’nin öncülüğüne derinden bağlı olan Japonya, tek kutuplu dönemin sona ermesi, Çin’in yükselişi ve yeni birçok kutuplu düzenin ortaya çıkması ihtimali karşısında özellikle kaygılıdır. Münih Güvenlik Endeksi 2025 anketine katılanlar arasında, Japon katılımcılar dünyanın daha çok kutuplu hale gelmesinden en fazla endişe duyan gruptur. Ancak Tokyo, bu jeopolitik değişimlere diğer birçok ülkeden daha uzun süredir hazırlık yapmaktadır. Ayrıca, son dönemde alınan bir dizi önlem, Japonya’nın kendisini ve değer verdiği düzeni savunmaya yönelik kararlılığını göstermektedir.
Brezilyalı liderler, çok kutuplu bir düzenin ortaya çıkışını, eski ve işlevini yitirmiş güç yapılarını reforme etmek ve Küresel Güney ülkelerine daha güçlü bir ses kazandırmak için bir fırsat olarak görmektedir (Bölüm 8). Bu nedenle, Brezilya geçen yıl G20 başkanlığı sırasında küresel yönetişim reformunu gündemin en üst sırasına yerleştirmiş ve yoksulluğun azaltılması ile gıda güvenliği gibi Küresel Güney’in diğer önceliklerini de ele almıştır. Önemli doğal kaynaklara sahip olan Brezilya, küresel etkisini artırarak gıda, iklim ve enerji güvenliği konularında küresel tartışmalara yön verebilir. Ancak artan jeopolitik gerilimler ve Trump’ın ikinci başkanlık dönemi, Brezilya’nın geleneksel tarafsızlık stratejisini sürdürmesini zorlaştırabilir.
Güney Afrika’nın çok kutupluluk anlayışına verdiği destek, mevcut uluslararası düzene, özellikle de temsiliyet açısından eksik uluslararası kurumlara yönelik eleştirilerinden ayrı düşünülemez (Bölüm 9). Pretoria, Batılı devletlerin uluslararası hukuku seçici bir şekilde uyguladığını da düzenli olarak eleştirmektedir. Güney Afrika uzun süredir Afrika’nın “doğal lideri“ ve uluslararası alanda ahlaki bir örnek olarak görülmüştür. Ancak ülkede Batı karşıtlığının artması ve Güney Afrika’nın insan haklarını ve uluslararası hukuku teşvik etme konusundaki sicilinin zayıflaması, ülkenin uluslararası itibarına zarar vermiştir.
Bu nedenle, çok kutupluluk vizyonları da kendi içinde kutuplaşmıştır. Bu durum, mevcut düzenin barışçıl bir şekilde uyarlanmasını, yeni silahlanma yarışlarının önlenmesini, devletler içinde ve arasında şiddetli çatışmaların engellenmesini, daha kapsayıcı ekonomik büyümenin sağlanmasını ve Münih Güvenlik Endeksi’ne katılanların sürekli olarak yüksek öncelikli gördüğü iklim değişikliği gibi ortak tehditlere karşı birlikte hareket edilmesini giderek zorlaştırmaktadır. Büyük ve o kadar da büyük olmayan güçlerin bu zorlukları tek başlarına ele alması mümkün değildir; bu nedenle iş birliği kritik olacaktır. Uluslararası toplumun kurallara dayalı çok taraflılığa hâlâ değer verdiğini geçen yıl kabul edilen “Gelecek İçin Pakt“ açıkça ortaya koymuştur. Ancak bu iş birliğinin hayata geçebilmesi için dünyanın biraz “kutuplaşmadan arınmaya“ ihtiyacı var. 2025 yılı, bunun mümkün olup olmadığını ya da dünyanın daha da bölünüp bölünmeyeceğini gösterecektir.
Günümüz uluslararası sistemi tek kutupluluk, iki kutupluluk, çok kutupluluk ve kutupsuzluk unsurlarını bir arada barındırmaktadır. Ancak daha fazla sayıda devletin nüfuz için yarıştığı süregelen bir güç kayması açıkça gözlemlenebilir. Üstelik çok kutuplaşma yalnızca maddi gücün yayılmasıyla değil, aynı zamanda dünyanın ideolojik olarak daha fazla kutuplaşmasıyla da kendini göstermektedir. Soğuk Savaş sonrası tek kutuplu dönemi şekillendiren siyasi ve ekonomik liberalizm artık tek geçerli model değildir. Liberal demokrasilerde yükselen milliyetçi popülizmin de gösterdiği gibi, bu model giderek daha fazla içerden sorgulanmaktadır. Aynı zamanda dışarıdan da meydan okumalarla karşı karşıyadır; demokrasiler ve otokrasiler arasındaki artan ideolojik bölünme bunun en açık göstergesidir. Bunun yanı sıra, birden fazla düzen modelinin bir arada var olduğu, rekabet ettiği veya çatıştığı bir dünya ortaya çıkmaktadır.
Dünya genelinde, bu çok kutuplaşma farklı duygular uyandırmaktadır. İyimser bakış açısı, daha kapsayıcı bir küresel yönetişim ve uzun süredir birçok kişi tarafından fazla baskın bir güç olarak görülen Washington üzerinde daha fazla kısıtlama getirilmesi olasılıklarına dikkat çeker. Kötümser bakış açısı ise çok kutuplaşmanın düzensizlik ve çatışma riskini artırdığını ve etkili iş birliğini zayıflattığını öne sürmektedir. Münih Güvenlik Endeksi 2025, toplamda G7 ülkelerindeki insanların daha çok kutuplu bir dünya konusunda “BICS“ ülkelerindeki (BRICS’ten Rusya hariç) katılımcılara kıyasla daha az iyimser olduğunu göstermektedir. Ancak çok kutupluluğa yönelik ulusal bakış açıları, mevcut uluslararası düzene ve arzulanan gelecekteki düzene dair farklı perspektifler tarafından şekillendirilmektedir.
Donald Trump’ın başkanlık zaferi, ABD’nin Soğuk Savaş sonrası dış politika konsensüsünü, yani liberal uluslararasıcılık temelinde büyük bir stratejinin ABD çıkarlarına en iyi şekilde hizmet edeceği fikrini ortadan kaldırmıştır (Bölüm 2). Trump ve birçok destekçisi için ABD’nin oluşturduğu uluslararası düzen kötü bir anlaşmayı temsil etmektedir. Bunun bir sonucu olarak, ABD Avrupa’nın güvenlik garantörü olarak tarihi rolünden vazgeçiyor olabilir ki bu durum Ukrayna için önemli sonuçlar doğuracaktır. Önümüzdeki yıllarda ABD dış politikasının büyük olasılıkla Washington’ın Pekin ile yürüttüğü iki kutuplu rekabet tarafından şekillendirilmesi muhtemeldir. Ancak bu durum, uluslararası sistemin çok kutuplaşmasını hızlandırabilir.
Çin, çok kutuplu bir düzenin en önde gelen ve en güçlü savunucusudur ve kendisini sözde Küresel Güney ülkelerinin savunucusu olarak sunmaktadır (Bölüm 3). Ancak Batı'daki birçok kişi, Pekin'in çok kutupluluğa yönelik savunusunu, ABD ile büyük güç rekabetini sürdürmek için kullanılan söylemsel bir kılıf olarak görmektedir. Çin, mevcut küresel düzenden memnuniyetsizlik duyan ülkeleri bir araya getirme konusunda önemli başarılar elde etmesine rağmen, ülkenin ekonomik ve askeri ilerlemesi bir dizi iç engelle karşı karşıyadır. Dahası, Trump yönetimi altında ABD’nin Çin’i zayıflatmaya yönelik çabalarının artması muhtemeldir – ancak Pekin, ABD’nin uluslararası taahhütlerinden çekilmesinden veya Washington’ın uzun süredir müttefik olduğu ortakları uzaklaştırmasından da fayda sağlayabilir.
Liberal uluslararası düzeni temsil eden Avrupa Birliği için, bu düzenin temel unsurlarının giderek daha fazla sorgulanması özellikle ciddi bir meydan okuma oluşturmaktadır (Bölüm 4). Rusya’nın Ukrayna’ya karşı yürüttüğü savaş ve Avrupa’daki birçok toplumda yükselen milliyetçi popülizm gibi gelişmeler, AB’nin liberal vizyonunun temel unsurlarını tehlikeye atmaktadır. Donald Trump’ın yeniden seçilmesi, bu zorlukları daha da derinleştirebilir ve AB’nin uluslararası siyasette özerk bir kutup haline gelip gelmemesi gerektiği yönündeki tartışmaları yeniden alevlendirebilir. Ancak bu durum aynı zamanda Avrupa’nın iç bölünmelerini derinleştiren popülist hareketleri cesaretlendirebilir ve AB’nin karşı karşıya olduğu krizleri yönetme kapasitesini zayıflatabilir.
Bu yüzyılda, uluslararası düzeni altüst etmeye yönelik en büyük çabayı gösteren devlet Rusya olmuştur. Moskova, kendisini bir “medeniyet devleti“ olarak görerek, çok kutuplu bir dünya düzeni öngörmektedir (Bölüm 5). Rusya’ya göre, Ukrayna gibi daha küçük ülkeler, bir medeniyet devletinin nüfuz alanı içinde yer almaktadır. Moskova’nın kendine dair algısı ile gerçek güç kapasitesi arasındaki farklılıklara rağmen, Rusya uluslararası düzeni istikrara kavuşturma çabalarını başarılı bir şekilde sekteye uğratmaktadır. Ancak aynı zamanda artan ekonomik sorunlar ve aşırı genişleyen imparatorluk yükünün getirdiği sonuçlarla karşı karşıyadır. Ülkenin çok kutuplu nüfuz alanları vizyonunu hayata geçirip geçiremeyeceği, diğer aktörlerin buna göstereceği dirence bağlı olacaktır.
Hindistan liderlerinin mevcut uluslararası düzene yönelik eleştirileri ve çok kutupluluk fikrine verdikleri destek, Hindistan’ın dünya liderleri arasında yer edinme hedefiyle ayrılmaz bir şekilde bağlantılıdır (Bölüm 6). Yeni Delhi, Hindistan’ın uluslararası profilini yükseltme konusunda önemli adımlar atmış olsa da, bazı zorluklarla da karşı karşıyadır. Dışarıda, Çin Hindistan’ın komşuları arasında stratejik nüfuzunu artırmaktadır. İçeride ise Hindistan ekonomisi yapısal zayıflıklardan muzdariptir ve ülkenin siyasi ve kültürel çoğulculuğu gerilemektedir. Ve Yeni Delhi, kendisini Küresel Güney’in sesi olarak konumlanmasına rağmen, Hindistan’ın çok yönlü ittifak politikası, ülkenin küresel barış çabalarında daha belirgin bir rol üstlenmeye istekli olup olmadığı konusunda şüphe uyandırmaktadır.
Japonya, statükonun en tipik savunucularından biridir (Bölüm 7). Liberal uluslararası düzene ve ABD’nin öncülüğüne derinden bağlı olan Japonya, tek kutuplu dönemin sona ermesi, Çin’in yükselişi ve yeni birçok kutuplu düzenin ortaya çıkması ihtimali karşısında özellikle kaygılıdır. Münih Güvenlik Endeksi 2025 anketine katılanlar arasında, Japon katılımcılar dünyanın daha çok kutuplu hale gelmesinden en fazla endişe duyan gruptur. Ancak Tokyo, bu jeopolitik değişimlere diğer birçok ülkeden daha uzun süredir hazırlık yapmaktadır. Ayrıca, son dönemde alınan bir dizi önlem, Japonya’nın kendisini ve değer verdiği düzeni savunmaya yönelik kararlılığını göstermektedir.
Brezilyalı liderler, çok kutuplu bir düzenin ortaya çıkışını, eski ve işlevini yitirmiş güç yapılarını reforme etmek ve Küresel Güney ülkelerine daha güçlü bir ses kazandırmak için bir fırsat olarak görmektedir (Bölüm 8). Bu nedenle, Brezilya geçen yıl G20 başkanlığı sırasında küresel yönetişim reformunu gündemin en üst sırasına yerleştirmiş ve yoksulluğun azaltılması ile gıda güvenliği gibi Küresel Güney’in diğer önceliklerini de ele almıştır. Önemli doğal kaynaklara sahip olan Brezilya, küresel etkisini artırarak gıda, iklim ve enerji güvenliği konularında küresel tartışmalara yön verebilir. Ancak artan jeopolitik gerilimler ve Trump’ın ikinci başkanlık dönemi, Brezilya’nın geleneksel tarafsızlık stratejisini sürdürmesini zorlaştırabilir.
Güney Afrika’nın çok kutupluluk anlayışına verdiği destek, mevcut uluslararası düzene, özellikle de temsiliyet açısından eksik uluslararası kurumlara yönelik eleştirilerinden ayrı düşünülemez (Bölüm 9). Pretoria, Batılı devletlerin uluslararası hukuku seçici bir şekilde uyguladığını da düzenli olarak eleştirmektedir. Güney Afrika uzun süredir Afrika’nın “doğal lideri“ ve uluslararası alanda ahlaki bir örnek olarak görülmüştür. Ancak ülkede Batı karşıtlığının artması ve Güney Afrika’nın insan haklarını ve uluslararası hukuku teşvik etme konusundaki sicilinin zayıflaması, ülkenin uluslararası itibarına zarar vermiştir.
Bu nedenle, çok kutupluluk vizyonları da kendi içinde kutuplaşmıştır. Bu durum, mevcut düzenin barışçıl bir şekilde uyarlanmasını, yeni silahlanma yarışlarının önlenmesini, devletler içinde ve arasında şiddetli çatışmaların engellenmesini, daha kapsayıcı ekonomik büyümenin sağlanmasını ve Münih Güvenlik Endeksi’ne katılanların sürekli olarak yüksek öncelikli gördüğü iklim değişikliği gibi ortak tehditlere karşı birlikte hareket edilmesini giderek zorlaştırmaktadır. Büyük ve o kadar da büyük olmayan güçlerin bu zorlukları tek başlarına ele alması mümkün değildir; bu nedenle iş birliği kritik olacaktır. Uluslararası toplumun kurallara dayalı çok taraflılığa hâlâ değer verdiğini geçen yıl kabul edilen “Gelecek İçin Pakt“ açıkça ortaya koymuştur. Ancak bu iş birliğinin hayata geçebilmesi için dünyanın biraz “kutuplaşmadan arınmaya“ ihtiyacı var. 2025 yılı, bunun mümkün olup olmadığını ya da dünyanın daha da bölünüp bölünmeyeceğini gösterecektir.
Çeviren: Hanife Şeyma SAY
