Özet
Bu makale günümüzde görünürlüğü giderek artan özel askeri şirket yapılarını Rusya ve Wagner örneğinde incelemiş olup, ortaya çıkış sürecini anlatmaktadır. Rusya dış politikasında görünmez el (the ınvısıble hand) olarak kullanılan Wagner yapısı ve Rus özel askeri şirket felsefesi nüfus edilmek istenen alanlardaki örnekleri ile ele alınmış olup tarihi arka plan gelişimi, SSCB’nin bir takım kırılma süreçleri yaşamasıyla birlikte RUS ÖAŞ’lerinnin ve WAGNER’in ortaya çıkmasına alan hazırlamıştır. Başarısız devlet modellerinde devamlılık sağlamalarındaki nedenleri ve tercih edilme kültürleri, bu kültürün devamlılık sağlamasındaki ekonomik sebepler, bölgesel örnekler üzerinden anlatılmaya çalışılmıştır.
Rus Özel Askeri Şirketlerinin Doğuşu
Uluslararası alanda, soğuk savaşın bitimiyle birlikte özel askeri şirketlerin görünürlüğü daha çok artmıştır. Uluslararası hukuktaki boşluklardan yararlanmanın en somut örneklerinden biri olan özel askeri şirket yapılarının, tarihsel süreç ve günümüz yansımaları ile devletlerin gayrı resmi araçları olarak kullanılma eğilimini göstermektedir. Bu tarz yaklaşımlar genellikle devletler tarafından reddedilmiş olsa da bu yapıların hiyerarşik düzenleri, askeri tecrübeye sahip kadroları, en önemlisi de bu şirketlerin varlık gösterdiği sahalar-bölgeler, özel askeri şirketlerin devlet desteği olmadan uluslararası alanda varlık gösteremeyeceklerinin kanıtı şeklinde teşkil etmektedir. Özel askeri şirketlerin bölgesel aktörleri etkileme gücüne, gelişmemiş veya gelişmekte olan ülkelerle olan irtibatlarına bakıldığında Şirketlerin Birçok bölgesel veya bölgesel alt sistemlerde düzen ve istikrarı sağlamak amacıyla, hükümetler ve aktörler tarafından tercih edilmesinin aslında bir uluslararası güvenlik açığına dönüştüğünü söylemek mümkündür. ÖAŞ’in, askeri hizmet ve güvenlik hizmeti veren, güvenlik çözümleri sağlayan yapılar olsa da gerek hükümetler gerek ordular gerekse de bölgesel yapılar tarafından tercih ediliyor olmaları küresel güvenlik sorunu olarak sürdürülebilir olmalarının temel dayanaklarından biridir.
Özel askeri şirketlere genel olarak yapılan eleştirilerin çoğunluğu; hesap verilebilirlik noktasında zayıf oluşları, etik açısından savaşlara dair Kâr amacı gütmeleri, temel savaş hukukuna aykırılık gösteriyor olmaları ve insan hakları ihlallerini gerçekleştirmeleri yönünde olmuştur. Bu sorunun temel anlamı olarak özel askeri şirketler, günümüzde dâhil oldukları savaş veya çatışmalarda ideolojik(kısmen) ve milliyet bağı yerine kontrat ve finansal çıkar ile hareket eden, kendi ülkesi dışında başka bir grup veya ülkede faaliyet gösteren, askeri kapasite ve yeteneklerini finansal açıdan en iyi teklifi sunanlara sağlayan kişiler olarak tanımlanmaktadır (Anıl Çağlar ERKAN, 2023). Dünya genelinde birçok askeri şirket bulunmasına karşın bulundukları bölgelere nüfus edebilme, kabiliyet ve küreselde alana nüfus edebilme noktasında belli başlı özel askeri şirketler gelmektedir. Bu şirketler; BLACKWATER (ABD merkezli) şirketi ve WAGNER (Rusya merkezli) şirketidir. Wagner şirketinin genel olarak diğer askeri şirketlere nazaran kendine has olduğunu söylemek mümkündür. Çünkü şirketin uluslararası alanda yasal olup olmadığının muallak oluşu ve diğer özel askeri yapılar gibi uluslararası alandaki kurum ve örgütler ile koordineli operasyonlar yapmak veya hizmet vermek yerine, tek taleplisi olan Rusya ile irtibatlı olması ve sadece Rusya için hizmet vermesi özel askeri şirket tanımlamasında Wagner’i ayrı bir yere koymamızı sağlar (Anıl Çağlar ERKAN, 2023).
Soğuk savaşın bitmesiyle görünürlüğü artan özel askeri şirketlerin şüphesiz insan kaynağını soğuk savaş dönemlerinde hazır bulunan askeri konvansiyonlar ve askeri yapılar oluşturmuştur.[1] Bu durum Rusya özelinde soğuk savaşının bitmesiyle ve Sovyet Rusya’nın dağılmasıyla beraber kendini balkan coğrafyası ve coğrafya özelinde Bosna savaşında göstermiştir. Rusya’nın Bosna savaşında uyguladığı politika ve Sırpların tarafında yer alması yerini Rus gönüllü askerlerinin bölgeye akışını sağlamıştır.[2] Bu tarz örneklemleri çoğaltabilmekle beraber, soğuk savaşın bitimiyle birlikte Rus gönüllü askerlerinin çatışma bölgelerinde varlık göstermeleri tecrübelerini coğrafya dışına aktarmayı kolaylaştırmış bu durum da Rus özel askeri şirket yapılarının giderek görünür hale gelmesini artırmıştır. Bu gibi durumlar Wagner’in ortaya çıkması ve kurumsallaşmasında etkili olmuştur. Wagner ve Rus özel askeri şirketlerinin ortaya çıkmasında ise iki temel yapı olduğu söylenebilir. Bunlardan ilki “Rusya Federasyonu Güvenlik servisi“ diğeri ise Rus Silahlı Kuvvetler Genelkurmayına bağlı olan “GRU“ oluşturmaktadır. Bu iki yapı ilerleyen dönemlerde Wagner ve Rusya’daki özel askeri şirketler yapılarının hem istihbarat hem de yetişmiş insan kaynağını oluşturmuştur.
Wagner ve Rus özel askeri şirketlerinin görünürlüğünü hızlandıran pek çok etken olsa da bunlardan en önemlisi Sovyet Rusya’nın Afganistan muharebesinde almış olduğu yenilgiyle beraber 15 Mayıs 1988 başlayan ve 15 Şubat 1989’da kesin çekilmesiyle beraber bölgedeki varlığına son vermesi olmuştur. 15 Şubat 1989’da Rusya’nın Afganistan’dan çekilmesiyle birlikte kademeli olarak terhis edilen eski askerler ve kolluk kuvvetleri mensupları, Rusya’da özel askeri şirket yapısının ve Wagner’in hızla büyümesine yol açmıştır.[3] Rusya’da Wagner’in ve özel askeri şirketlerin büyümesine etki eden diğer bir olay ise 1991 yılında Mihail Gorbaçov yönetimine karşı muhalif grupların darbe girişimi olmuştur. Bu darbe girişimiyle birlikte Rusya’da güvenlik yapılanması ve kadroları özel sektöre doğru kaymaya başlamıştır. Rus ekonomisinde özelleştirme döneminin başladığı süreç olarak, Putin döneminde de ekonomik ve ticaret odaklı kurumların korunması, güvenliklerinin sağlanması süreci Wagner gibi yapıların, kopuntuları oldukları güvenlik yapılarını daha çok ön plana çıkarmıştır.
1991 yılında gerçekleşen darbe girişiminden sonra bir takım değişikler ve hukuki düzenlemeler, Rusya özelinde özel askeri şirketlerin daha rahat bir hareket alanı bulmalarına yol açmıştır.[4] Putin döneminde Rus silahlı kuvvetlerinin bir dizi reformlar yaşamasıyla beraber(2009), Rus silahlı kuvvetler genelkurmayı istihbarat birimine bağlı(GRU)[5] birçok yapı genelkurmay başkanına bağlanarak özel askeri şirketlerin dış operasyonlar için bir araç olabilmesinin önü açılmıştır. Kısacası 2009 ve 2010 yılları Rusya’da özel askeri şirketlere alan açılmasını ve batı menşeili muadili yapılara karşı bu alanda Rusya’nın da varlık gösterdiği sağlanmaya çalışılmıştır. “Nitekim 20212 yılında Vladimir Putin, Rus özel askeri şirketleri ağlarının kurulması konusunda olumlu fikir beyan etmiş ve özel askeri şirketlerin, ulusal çıkarların temini adına devletin doğrudan müdahalesi olmaksızın yurtdışında nüfuz elde etmek üzere bir araç olabileceğini söylemiştir“ (Sönmez, 2022, s. 113). Bu durum ilerleyen dönemlerde Wagner’in insan kaynağını oluşturan eski askerlerin sürece katılımını, personel eğitimi, ekipman ve mühimmat sağlama ve strateji belirlemede Rusya hükümetiyle direk veya dolaylı yoldan iletişime geçmeyi sağlamayı gerektirecektir. Bu gelişmelerle birlikte ilerleyen yıllarda, 2013 yılında özel operasyon kuvvetlerinin (ÖOK) kurulduğu açıklanmıştır.[6]
Wagner ve Etki Alanları
2012 yılında Hong Kong merkezli kurulan “Slavonic Corps“ şirketinin yönetimsel ve operasyonel anlamda yaşadığı başarısızlığı nedeniyle yaşadığı yönetimsel kriz sonucunda Wagner Grubu 2014 yılında kurulmuştur (Anıl Çağlar ERKAN, 2023, s. 116). Wagner’in yönetim kadrosu, öncülü olan yapının dağılmasıyla birlikte Rus silahlı kuvvetler genelkurmayı istihbarat birimine bağlı görev yapmış eski askerlerden oluşmaya başlamıştır. Batının bu sektördeki varlına giderek Rusya’da dâhil olmuş ve batılı rakiplerinin stratejisini benimseye başlamıştır. Batıda arz talep doğrultusundan ortaya çıkan özel askeri şirketler, yukarıda da belirtimiz üzere Rusya’da var oldukları kültürel, tarihi, siyasi bağlara göre ve geçmiş dönem Rus mirasının bıraktığı çıkarlara göre şekillenmektedir.
Bu durum Rusya özelinde Vladimir Putin’in de dediği gibi “özel askeri şirketlerin, ulusal çıkarların temini adına devletin doğrudan müdahalesi olmaksızın yurtdışında nüfuz elde etmek üzere bir araç olabileceği“ durumu ortaya koymuştur. Batılı özel askeri şirket yapılarını Rusya’daki özel askeri şirket yapılardan ayıran en önemli somut durum, batılı ÖAŞ’in yapısının Rusya kökenleri olan şirketlere nazaran sınırlarının daha belirgin ve net olarak çizildiği ve şirketsel yapılarının denetlemeye açık olmasıdır. Batıdaki ÖAŞ’in paralı askerlik uygulamasından daha net olarak ayrılması ve Rusya kökenli Wagner grubu gibi yapılara nazaran daha şeffaf oluşu bir diğer farktır. Rusya’nın ÖAŞ’ler nezdinde uluslararası bir anlaşmaya taraf olmaması da uluslararası alanda “Makul İnkâr Edilebilirlik“ (plausible deniability) yöntemine başvurma imkânı sağlamaktadır. Çünkü Rusya’daki özel askeri şirket mantığı konjektür ve uluslararası gelişmelere göre dar-geniş anlamda yorumlanmaktadır. Vladimir Putin’in 2000 yılında başkan seçilmesiyle Prigozhin Putin irtibatının başladığı söylenmektedir. 2010 yılı ve sonrasına gelindiğinde ise Prigozhin ve Putin arasındaki ilişki hem Prigozhin’in ticari çıkarları hem de Rus dış politikası ekseninde iki tarafın da göreceli olarak kazandığı yeni bir ilişki türüne evrilmiştir. Özellikle 2014 yılı ve sonrasında ise bu ilişkinin operasyonel kısmını Wagner Grubu’nun faaliyetleri oluşturmuştur. Wagner Grubu’nun operasyonları incelendiğinde şirketin faaliyet gösterdiği alanların Prigozhin’in ticari çıkarları ve Rus ulusal çıkarlarının kesiştiği coğrafyalar olduğunu tespit etmek mümkündür. Prigozhin’in ilgili coğrafyalardaki yatırımları güvene alınıp artarken, aynı şekilde ilgili coğrafyadaki Rus etkisi de artmaktadır (Anıl Çağlar ERKAN, 2023, s. 117).
Bu duruma en iyi örnek ana akım medyada da yer verilen Wagner’in 2017’deki Sudan’da yürüttüğü faaliyetlerdir (Jeremy Howell & Atanesian, 2023). 2017’deki sudanda başlattığı faaliyetler ile Wagner sudanda Rus etkisini artırmış ve Wagner yönetimi sudandaki maden işletmelerinin uzunca dönemler yönetimini almayı başarmıştır. Aslında bu örnekten bile yola çıkararak Wagner gibi özel askeri şirketlerin sürdürülebilir hale gelmesindeki finansal nedenleri görebiliriz. Prigozhin’in varlığı Wagner Grubu’nun faaliyetlerinin olası olumsuz sonuçları konusunda Rusya Federasyonu’na makul bir reddedile bilirlik imkânı da sağlamaktadır. Kronolojik olarak 2000 yılında başlayan PrigozhinPutin iletişimi, 2014 yılıyla beraber öncülü olan yapının değişerek(hem yönetim hem yapısal) Wagner’e dönüşümü, 2014’de Wagner özel askeri şirketinin Rusya’nın kırımı ilhakı sürecinde uyguladığı rol ve başarı (hem sahada personel olarak hem de Rus siyasetinde söz sahibi olmaya başlaması) Wagner’in yükselişini giderek süreç içinde hızlandırmıştır. Prigozhin’in Rus Hükümeti’nde resmi bir görevi bulunmaması Wagner Grubu’nun faaliyetleri konusunda Rusya’nın uluslararası alanda bir sorumluluğunun olmadığının belirtilmesinde önemli bir rol oynamaktadır. Bu durumun gerek iç hukuk yolları açısından bir sorumluluğu ortaya koymadığını(yargılanma açısından) ve uluslararası alanda Rusya’nın da taraf olmadığı bir anlaşma düşünülürse Wagner açısından sahadaki durumlar haricinde bir sonuç doğuracağını söylemek zordur. 2014 sonrası süreçte Wagner’in faaliyetleri-operasyonları Wagner Grubu’nun operasyonlarının Rusya’nın güvenlik ve dış politika öncelikleri doğrultusunda yoğunlaşmasını sağlamıştır. 2014 sonrası Wagner operasyonlarını yakın coğrafya, nüfus edilmek istenen coğrafya ve nüfus edilmiş coğrafya olarak 3 başlığa ayırmak mümkündür. Yakın coğrafya olarak Rusya’nın yakın havzalarında kırım ve hala devam etmekte olan Ukrayna savaşı gösterilebilir(kısmen Gürcistan). Nüfus edilmek istenen coğrafya olarak Afrika ve Afrika özelinde Sudan gösterilebilir. Nüfus edilmiş coğrafya olarak Ortadoğu ve Ortadoğu özelinde Suriye söylenebilir.
Bu üç başlıkta sınıflandırmanın ortaya koyduğu durum, Wagner’in Rusya’da faaliyet göstermiyor oluşudur. Yalnızca Rusya sınırları dışında faaliyetler de bulunan Wagner’in aktif rol aldığı coğrafyalardan birisi de belirtiğimiz üzere Suriye’dir. Bu açıdan, Suriye’deki gelişmeler kapsamında Wagner’in Rusya’nın bölgedeki güvenlik sorunlarının çözümünde başvurduğu araçların başında geldiğini söyleyebiliriz. Suriye’deki Arap Baharı sonrasında yaşanan karışıklığın ve kaotik ortamın iç savaşa dönüşmesiyle birlikte Rusya’nın bölgedeki en önemli ittifaklarından olan Esad yönetimi ile ilişkilerini yeniden yapılandırmaya gitmesine ve Esad yönetimine askeri ve lojistik destek sağlamasına yol açmıştır. Bu açıdan özellikle 2012 yılında Irak Şam İslam Devleti (IŞID)’in Suriye’de geniş toprakları kontrol etmeye başlaması ile birlikte Rusya temelli özel askeri şirketlerin ve başta Wagner’in Suriye’de daha etkin olması için bir stratejik açık oluşmuştur. Suriye kapsamında Wagner ve Rus özel askeri şirketleri ele alındığında söz konusu yapıların amaçladığı niyet ise iki farklı şekilde gerçekleşmiştir. Bunlardan ilki klasik koruma başlığı adı altında ele alabileceğimiz Suriye’deki Rus özel askerleri ve Rus silahlı kuvvetleri için lojistik bağlantı sağlamak ve yerel milislerin eğitilmesi kapsamındayken,
ikincisi ise daha saldırgan niyetleri içeren faaliyetler ve bu çerçevede ortaya çıkan çatışma bölgeleridir. . Saldırgan yapıya geçişin temel niyeti ise Rusya’nın sahada Esad rejiminin devamlılığına ve muhalif silahlı grupların bastırılmasına yönelik durumların ortadan kaldırılması, enerji bölgelerinin kontrolü niyetidir. Bu süreçte Wagner hem askeri yardım kapsamında hem de operasyonel olarak bölgedeki en etkili unsurlardan birisi olmuştur. Günümüzde ise bu durum Ukrayna cephesinden kaynaklı olarak iki başlıkta da zayıflamış durumdadır(2023 yılında Putin muhalifi haline gelen bir takım Wagner yapılarının Rusya içlerini girmesi farklı bir perspektiften değerlendirilmelidir). Wagner’in, Ukrayna ve Suriye’deki faaliyetleri Rusya’nın özel askeri şirketler ve Wagner eliyle uluslararası ölçekte yayılmasının bir göstergesi olarak yorumlamak mümkündür. Soğuk Savaş döneminin sonuna yaklaştığı tarihlerde ve Sovyet Rusya’nın dağılmasını sağlayan bir dizi iç siyasi gelişme Güvenliğin özelleştirilmesini ve dış askeri kaynak kullanımının talep edilen hale gelmesi özel askeri şirketlerin ve Wagner’in ortaya çıkmasında tetikleyici unsur olmuştur. Rusya özelindeki özel askeri şirketlerin ve Wagner’in Rus dış politikası çerçevesinde faaliyet göstermesi Wagner’i diğer özel askeri şirketlerden ayrı bir yere konumlandırmıştır. Dış politika açısından Wagner ve Rus özel askeri şirketleri bulundukları coğrafyalarda bir denge unsuru, müttefik olmadıkları devletler ile bulundukları coğrafyalarda zayıflatıcı bir etkiye sahiptir. Bu zayıflatıcı etkiye örnek olarak Malide Wagner grubunun varlığı Fransız hâkimiyetini kısıtlamaya başlamıştır ve bu durum giderek Fransa’nın varlık gösterdiği Sahel bölgesinde kendini ciddi anlamda göstermeye başlamıştır(Fransa askerleri ve Fransa devletine karşı karşıtlığı ortaya çıkarmıştır).
Sonuç
Bahsettiğimiz üzere ÖAŞ’ler uluslararası hukuki sorumluluklardan kaçma, insan hakları ihlalleri, egemen devletleri tehdit eden denetlenememe sorunları, tercih ediliyor olmaları, varlıklarını sürdürmeleri ve devamlılıklarını sağlayan etkenlerdendir. Saydığımız bu etkenler özel askeri şirket yapılarının küresel güvenliği ne denli tehdit ettiğini göstermektedir. Kimi devletler açısından avantaj kimi devletler açısından dezavantaj sağlayan bu yapılar günümüzde yeni nesil savaşlar noktasında farklı bir araç olarak görülmekte ve tercih edilmektedir. İlerleyen dönemlerde giderek artması beklenen bölgesel çatışmalar, özel askeri şirketlerin daha da görünür olmasını, bölgesel dinamiklerde daha çok varlık göstermelerini hatta bir aktör gibi karar alma süreçlerine etki edebilmelerini sağlayabilir. Mevzi savaşlarının giderek azaldığı bu çağda, savaşların yeni araçları olarak karşımıza çıkan bu yapılar uluslararası aktörlerin tehdit ve güvenlik algılarının değişmesine sebebiyet sağlamaktadır. Tarihsel süreç içinde imparatorluklardan devletleşmeye giden süreçler ve gelişmelerle askeri yapıların bu sürece ayak uydurup düzenli hale gelmesi bir sonuç olmuştur. Günümüzde de özel askeri şirketlerin sayısının giderek artması devlet yapılarının algılama ve çıkarlarındaki değişen dinamiklere ayak uydurmasıyla eş oranlılık göstermektedir. Kısacası devlet ordularının çıkışı, nasıl bir sürece ve değişime bağlıysa özel askeri şirketlerin de uluslararası yapıda ortaya çıkışı bir değişime-dönüşüme ve sistemdeki aktörlerin çıkarlarına bağlı olabilmektedir. Bu değişim ve dönüşüm Rusya özelinde soğuk savaşın bitimiyle başlamıştır. Günümüzde Rusya açısından bu değişim ve dönüşüm Wagner’in bulunduğu coğrafyalardaki iktidar değişimleri, jeopolitiğin dönüşümü ve buna bağlı olarak Rus dış politikasının tutumu belirleyecektir. Diğer bir etken olarak 2022 yılından beri devam Rusya-Ukrayna çatışması ve Rus askeri yapılarındaki karar alıcıların tutumu da önemlidir. Putin yönetiminin Wagner’i görünmez el olarak kullanmaya devam eder mi sorusunu ise Rusya’nın dâhil olduğu çatışmalarının devamlılığı veya son bulması noktasına göre şekil alacağını söyleyebiliriz.
Bu makale günümüzde görünürlüğü giderek artan özel askeri şirket yapılarını Rusya ve Wagner örneğinde incelemiş olup, ortaya çıkış sürecini anlatmaktadır. Rusya dış politikasında görünmez el (the ınvısıble hand) olarak kullanılan Wagner yapısı ve Rus özel askeri şirket felsefesi nüfus edilmek istenen alanlardaki örnekleri ile ele alınmış olup tarihi arka plan gelişimi, SSCB’nin bir takım kırılma süreçleri yaşamasıyla birlikte RUS ÖAŞ’lerinnin ve WAGNER’in ortaya çıkmasına alan hazırlamıştır. Başarısız devlet modellerinde devamlılık sağlamalarındaki nedenleri ve tercih edilme kültürleri, bu kültürün devamlılık sağlamasındaki ekonomik sebepler, bölgesel örnekler üzerinden anlatılmaya çalışılmıştır.
Rus Özel Askeri Şirketlerinin Doğuşu
Uluslararası alanda, soğuk savaşın bitimiyle birlikte özel askeri şirketlerin görünürlüğü daha çok artmıştır. Uluslararası hukuktaki boşluklardan yararlanmanın en somut örneklerinden biri olan özel askeri şirket yapılarının, tarihsel süreç ve günümüz yansımaları ile devletlerin gayrı resmi araçları olarak kullanılma eğilimini göstermektedir. Bu tarz yaklaşımlar genellikle devletler tarafından reddedilmiş olsa da bu yapıların hiyerarşik düzenleri, askeri tecrübeye sahip kadroları, en önemlisi de bu şirketlerin varlık gösterdiği sahalar-bölgeler, özel askeri şirketlerin devlet desteği olmadan uluslararası alanda varlık gösteremeyeceklerinin kanıtı şeklinde teşkil etmektedir. Özel askeri şirketlerin bölgesel aktörleri etkileme gücüne, gelişmemiş veya gelişmekte olan ülkelerle olan irtibatlarına bakıldığında Şirketlerin Birçok bölgesel veya bölgesel alt sistemlerde düzen ve istikrarı sağlamak amacıyla, hükümetler ve aktörler tarafından tercih edilmesinin aslında bir uluslararası güvenlik açığına dönüştüğünü söylemek mümkündür. ÖAŞ’in, askeri hizmet ve güvenlik hizmeti veren, güvenlik çözümleri sağlayan yapılar olsa da gerek hükümetler gerek ordular gerekse de bölgesel yapılar tarafından tercih ediliyor olmaları küresel güvenlik sorunu olarak sürdürülebilir olmalarının temel dayanaklarından biridir.
Özel askeri şirketlere genel olarak yapılan eleştirilerin çoğunluğu; hesap verilebilirlik noktasında zayıf oluşları, etik açısından savaşlara dair Kâr amacı gütmeleri, temel savaş hukukuna aykırılık gösteriyor olmaları ve insan hakları ihlallerini gerçekleştirmeleri yönünde olmuştur. Bu sorunun temel anlamı olarak özel askeri şirketler, günümüzde dâhil oldukları savaş veya çatışmalarda ideolojik(kısmen) ve milliyet bağı yerine kontrat ve finansal çıkar ile hareket eden, kendi ülkesi dışında başka bir grup veya ülkede faaliyet gösteren, askeri kapasite ve yeteneklerini finansal açıdan en iyi teklifi sunanlara sağlayan kişiler olarak tanımlanmaktadır (Anıl Çağlar ERKAN, 2023). Dünya genelinde birçok askeri şirket bulunmasına karşın bulundukları bölgelere nüfus edebilme, kabiliyet ve küreselde alana nüfus edebilme noktasında belli başlı özel askeri şirketler gelmektedir. Bu şirketler; BLACKWATER (ABD merkezli) şirketi ve WAGNER (Rusya merkezli) şirketidir. Wagner şirketinin genel olarak diğer askeri şirketlere nazaran kendine has olduğunu söylemek mümkündür. Çünkü şirketin uluslararası alanda yasal olup olmadığının muallak oluşu ve diğer özel askeri yapılar gibi uluslararası alandaki kurum ve örgütler ile koordineli operasyonlar yapmak veya hizmet vermek yerine, tek taleplisi olan Rusya ile irtibatlı olması ve sadece Rusya için hizmet vermesi özel askeri şirket tanımlamasında Wagner’i ayrı bir yere koymamızı sağlar (Anıl Çağlar ERKAN, 2023).
Soğuk savaşın bitmesiyle görünürlüğü artan özel askeri şirketlerin şüphesiz insan kaynağını soğuk savaş dönemlerinde hazır bulunan askeri konvansiyonlar ve askeri yapılar oluşturmuştur.[1] Bu durum Rusya özelinde soğuk savaşının bitmesiyle ve Sovyet Rusya’nın dağılmasıyla beraber kendini balkan coğrafyası ve coğrafya özelinde Bosna savaşında göstermiştir. Rusya’nın Bosna savaşında uyguladığı politika ve Sırpların tarafında yer alması yerini Rus gönüllü askerlerinin bölgeye akışını sağlamıştır.[2] Bu tarz örneklemleri çoğaltabilmekle beraber, soğuk savaşın bitimiyle birlikte Rus gönüllü askerlerinin çatışma bölgelerinde varlık göstermeleri tecrübelerini coğrafya dışına aktarmayı kolaylaştırmış bu durum da Rus özel askeri şirket yapılarının giderek görünür hale gelmesini artırmıştır. Bu gibi durumlar Wagner’in ortaya çıkması ve kurumsallaşmasında etkili olmuştur. Wagner ve Rus özel askeri şirketlerinin ortaya çıkmasında ise iki temel yapı olduğu söylenebilir. Bunlardan ilki “Rusya Federasyonu Güvenlik servisi“ diğeri ise Rus Silahlı Kuvvetler Genelkurmayına bağlı olan “GRU“ oluşturmaktadır. Bu iki yapı ilerleyen dönemlerde Wagner ve Rusya’daki özel askeri şirketler yapılarının hem istihbarat hem de yetişmiş insan kaynağını oluşturmuştur.
Wagner ve Rus özel askeri şirketlerinin görünürlüğünü hızlandıran pek çok etken olsa da bunlardan en önemlisi Sovyet Rusya’nın Afganistan muharebesinde almış olduğu yenilgiyle beraber 15 Mayıs 1988 başlayan ve 15 Şubat 1989’da kesin çekilmesiyle beraber bölgedeki varlığına son vermesi olmuştur. 15 Şubat 1989’da Rusya’nın Afganistan’dan çekilmesiyle birlikte kademeli olarak terhis edilen eski askerler ve kolluk kuvvetleri mensupları, Rusya’da özel askeri şirket yapısının ve Wagner’in hızla büyümesine yol açmıştır.[3] Rusya’da Wagner’in ve özel askeri şirketlerin büyümesine etki eden diğer bir olay ise 1991 yılında Mihail Gorbaçov yönetimine karşı muhalif grupların darbe girişimi olmuştur. Bu darbe girişimiyle birlikte Rusya’da güvenlik yapılanması ve kadroları özel sektöre doğru kaymaya başlamıştır. Rus ekonomisinde özelleştirme döneminin başladığı süreç olarak, Putin döneminde de ekonomik ve ticaret odaklı kurumların korunması, güvenliklerinin sağlanması süreci Wagner gibi yapıların, kopuntuları oldukları güvenlik yapılarını daha çok ön plana çıkarmıştır.
1991 yılında gerçekleşen darbe girişiminden sonra bir takım değişikler ve hukuki düzenlemeler, Rusya özelinde özel askeri şirketlerin daha rahat bir hareket alanı bulmalarına yol açmıştır.[4] Putin döneminde Rus silahlı kuvvetlerinin bir dizi reformlar yaşamasıyla beraber(2009), Rus silahlı kuvvetler genelkurmayı istihbarat birimine bağlı(GRU)[5] birçok yapı genelkurmay başkanına bağlanarak özel askeri şirketlerin dış operasyonlar için bir araç olabilmesinin önü açılmıştır. Kısacası 2009 ve 2010 yılları Rusya’da özel askeri şirketlere alan açılmasını ve batı menşeili muadili yapılara karşı bu alanda Rusya’nın da varlık gösterdiği sağlanmaya çalışılmıştır. “Nitekim 20212 yılında Vladimir Putin, Rus özel askeri şirketleri ağlarının kurulması konusunda olumlu fikir beyan etmiş ve özel askeri şirketlerin, ulusal çıkarların temini adına devletin doğrudan müdahalesi olmaksızın yurtdışında nüfuz elde etmek üzere bir araç olabileceğini söylemiştir“ (Sönmez, 2022, s. 113). Bu durum ilerleyen dönemlerde Wagner’in insan kaynağını oluşturan eski askerlerin sürece katılımını, personel eğitimi, ekipman ve mühimmat sağlama ve strateji belirlemede Rusya hükümetiyle direk veya dolaylı yoldan iletişime geçmeyi sağlamayı gerektirecektir. Bu gelişmelerle birlikte ilerleyen yıllarda, 2013 yılında özel operasyon kuvvetlerinin (ÖOK) kurulduğu açıklanmıştır.[6]
Wagner ve Etki Alanları
2012 yılında Hong Kong merkezli kurulan “Slavonic Corps“ şirketinin yönetimsel ve operasyonel anlamda yaşadığı başarısızlığı nedeniyle yaşadığı yönetimsel kriz sonucunda Wagner Grubu 2014 yılında kurulmuştur (Anıl Çağlar ERKAN, 2023, s. 116). Wagner’in yönetim kadrosu, öncülü olan yapının dağılmasıyla birlikte Rus silahlı kuvvetler genelkurmayı istihbarat birimine bağlı görev yapmış eski askerlerden oluşmaya başlamıştır. Batının bu sektördeki varlına giderek Rusya’da dâhil olmuş ve batılı rakiplerinin stratejisini benimseye başlamıştır. Batıda arz talep doğrultusundan ortaya çıkan özel askeri şirketler, yukarıda da belirtimiz üzere Rusya’da var oldukları kültürel, tarihi, siyasi bağlara göre ve geçmiş dönem Rus mirasının bıraktığı çıkarlara göre şekillenmektedir.
Bu durum Rusya özelinde Vladimir Putin’in de dediği gibi “özel askeri şirketlerin, ulusal çıkarların temini adına devletin doğrudan müdahalesi olmaksızın yurtdışında nüfuz elde etmek üzere bir araç olabileceği“ durumu ortaya koymuştur. Batılı özel askeri şirket yapılarını Rusya’daki özel askeri şirket yapılardan ayıran en önemli somut durum, batılı ÖAŞ’in yapısının Rusya kökenleri olan şirketlere nazaran sınırlarının daha belirgin ve net olarak çizildiği ve şirketsel yapılarının denetlemeye açık olmasıdır. Batıdaki ÖAŞ’in paralı askerlik uygulamasından daha net olarak ayrılması ve Rusya kökenli Wagner grubu gibi yapılara nazaran daha şeffaf oluşu bir diğer farktır. Rusya’nın ÖAŞ’ler nezdinde uluslararası bir anlaşmaya taraf olmaması da uluslararası alanda “Makul İnkâr Edilebilirlik“ (plausible deniability) yöntemine başvurma imkânı sağlamaktadır. Çünkü Rusya’daki özel askeri şirket mantığı konjektür ve uluslararası gelişmelere göre dar-geniş anlamda yorumlanmaktadır. Vladimir Putin’in 2000 yılında başkan seçilmesiyle Prigozhin Putin irtibatının başladığı söylenmektedir. 2010 yılı ve sonrasına gelindiğinde ise Prigozhin ve Putin arasındaki ilişki hem Prigozhin’in ticari çıkarları hem de Rus dış politikası ekseninde iki tarafın da göreceli olarak kazandığı yeni bir ilişki türüne evrilmiştir. Özellikle 2014 yılı ve sonrasında ise bu ilişkinin operasyonel kısmını Wagner Grubu’nun faaliyetleri oluşturmuştur. Wagner Grubu’nun operasyonları incelendiğinde şirketin faaliyet gösterdiği alanların Prigozhin’in ticari çıkarları ve Rus ulusal çıkarlarının kesiştiği coğrafyalar olduğunu tespit etmek mümkündür. Prigozhin’in ilgili coğrafyalardaki yatırımları güvene alınıp artarken, aynı şekilde ilgili coğrafyadaki Rus etkisi de artmaktadır (Anıl Çağlar ERKAN, 2023, s. 117).
Bu duruma en iyi örnek ana akım medyada da yer verilen Wagner’in 2017’deki Sudan’da yürüttüğü faaliyetlerdir (Jeremy Howell & Atanesian, 2023). 2017’deki sudanda başlattığı faaliyetler ile Wagner sudanda Rus etkisini artırmış ve Wagner yönetimi sudandaki maden işletmelerinin uzunca dönemler yönetimini almayı başarmıştır. Aslında bu örnekten bile yola çıkararak Wagner gibi özel askeri şirketlerin sürdürülebilir hale gelmesindeki finansal nedenleri görebiliriz. Prigozhin’in varlığı Wagner Grubu’nun faaliyetlerinin olası olumsuz sonuçları konusunda Rusya Federasyonu’na makul bir reddedile bilirlik imkânı da sağlamaktadır. Kronolojik olarak 2000 yılında başlayan PrigozhinPutin iletişimi, 2014 yılıyla beraber öncülü olan yapının değişerek(hem yönetim hem yapısal) Wagner’e dönüşümü, 2014’de Wagner özel askeri şirketinin Rusya’nın kırımı ilhakı sürecinde uyguladığı rol ve başarı (hem sahada personel olarak hem de Rus siyasetinde söz sahibi olmaya başlaması) Wagner’in yükselişini giderek süreç içinde hızlandırmıştır. Prigozhin’in Rus Hükümeti’nde resmi bir görevi bulunmaması Wagner Grubu’nun faaliyetleri konusunda Rusya’nın uluslararası alanda bir sorumluluğunun olmadığının belirtilmesinde önemli bir rol oynamaktadır. Bu durumun gerek iç hukuk yolları açısından bir sorumluluğu ortaya koymadığını(yargılanma açısından) ve uluslararası alanda Rusya’nın da taraf olmadığı bir anlaşma düşünülürse Wagner açısından sahadaki durumlar haricinde bir sonuç doğuracağını söylemek zordur. 2014 sonrası süreçte Wagner’in faaliyetleri-operasyonları Wagner Grubu’nun operasyonlarının Rusya’nın güvenlik ve dış politika öncelikleri doğrultusunda yoğunlaşmasını sağlamıştır. 2014 sonrası Wagner operasyonlarını yakın coğrafya, nüfus edilmek istenen coğrafya ve nüfus edilmiş coğrafya olarak 3 başlığa ayırmak mümkündür. Yakın coğrafya olarak Rusya’nın yakın havzalarında kırım ve hala devam etmekte olan Ukrayna savaşı gösterilebilir(kısmen Gürcistan). Nüfus edilmek istenen coğrafya olarak Afrika ve Afrika özelinde Sudan gösterilebilir. Nüfus edilmiş coğrafya olarak Ortadoğu ve Ortadoğu özelinde Suriye söylenebilir.
Bu üç başlıkta sınıflandırmanın ortaya koyduğu durum, Wagner’in Rusya’da faaliyet göstermiyor oluşudur. Yalnızca Rusya sınırları dışında faaliyetler de bulunan Wagner’in aktif rol aldığı coğrafyalardan birisi de belirtiğimiz üzere Suriye’dir. Bu açıdan, Suriye’deki gelişmeler kapsamında Wagner’in Rusya’nın bölgedeki güvenlik sorunlarının çözümünde başvurduğu araçların başında geldiğini söyleyebiliriz. Suriye’deki Arap Baharı sonrasında yaşanan karışıklığın ve kaotik ortamın iç savaşa dönüşmesiyle birlikte Rusya’nın bölgedeki en önemli ittifaklarından olan Esad yönetimi ile ilişkilerini yeniden yapılandırmaya gitmesine ve Esad yönetimine askeri ve lojistik destek sağlamasına yol açmıştır. Bu açıdan özellikle 2012 yılında Irak Şam İslam Devleti (IŞID)’in Suriye’de geniş toprakları kontrol etmeye başlaması ile birlikte Rusya temelli özel askeri şirketlerin ve başta Wagner’in Suriye’de daha etkin olması için bir stratejik açık oluşmuştur. Suriye kapsamında Wagner ve Rus özel askeri şirketleri ele alındığında söz konusu yapıların amaçladığı niyet ise iki farklı şekilde gerçekleşmiştir. Bunlardan ilki klasik koruma başlığı adı altında ele alabileceğimiz Suriye’deki Rus özel askerleri ve Rus silahlı kuvvetleri için lojistik bağlantı sağlamak ve yerel milislerin eğitilmesi kapsamındayken,
ikincisi ise daha saldırgan niyetleri içeren faaliyetler ve bu çerçevede ortaya çıkan çatışma bölgeleridir. . Saldırgan yapıya geçişin temel niyeti ise Rusya’nın sahada Esad rejiminin devamlılığına ve muhalif silahlı grupların bastırılmasına yönelik durumların ortadan kaldırılması, enerji bölgelerinin kontrolü niyetidir. Bu süreçte Wagner hem askeri yardım kapsamında hem de operasyonel olarak bölgedeki en etkili unsurlardan birisi olmuştur. Günümüzde ise bu durum Ukrayna cephesinden kaynaklı olarak iki başlıkta da zayıflamış durumdadır(2023 yılında Putin muhalifi haline gelen bir takım Wagner yapılarının Rusya içlerini girmesi farklı bir perspektiften değerlendirilmelidir). Wagner’in, Ukrayna ve Suriye’deki faaliyetleri Rusya’nın özel askeri şirketler ve Wagner eliyle uluslararası ölçekte yayılmasının bir göstergesi olarak yorumlamak mümkündür. Soğuk Savaş döneminin sonuna yaklaştığı tarihlerde ve Sovyet Rusya’nın dağılmasını sağlayan bir dizi iç siyasi gelişme Güvenliğin özelleştirilmesini ve dış askeri kaynak kullanımının talep edilen hale gelmesi özel askeri şirketlerin ve Wagner’in ortaya çıkmasında tetikleyici unsur olmuştur. Rusya özelindeki özel askeri şirketlerin ve Wagner’in Rus dış politikası çerçevesinde faaliyet göstermesi Wagner’i diğer özel askeri şirketlerden ayrı bir yere konumlandırmıştır. Dış politika açısından Wagner ve Rus özel askeri şirketleri bulundukları coğrafyalarda bir denge unsuru, müttefik olmadıkları devletler ile bulundukları coğrafyalarda zayıflatıcı bir etkiye sahiptir. Bu zayıflatıcı etkiye örnek olarak Malide Wagner grubunun varlığı Fransız hâkimiyetini kısıtlamaya başlamıştır ve bu durum giderek Fransa’nın varlık gösterdiği Sahel bölgesinde kendini ciddi anlamda göstermeye başlamıştır(Fransa askerleri ve Fransa devletine karşı karşıtlığı ortaya çıkarmıştır).
Sonuç
Bahsettiğimiz üzere ÖAŞ’ler uluslararası hukuki sorumluluklardan kaçma, insan hakları ihlalleri, egemen devletleri tehdit eden denetlenememe sorunları, tercih ediliyor olmaları, varlıklarını sürdürmeleri ve devamlılıklarını sağlayan etkenlerdendir. Saydığımız bu etkenler özel askeri şirket yapılarının küresel güvenliği ne denli tehdit ettiğini göstermektedir. Kimi devletler açısından avantaj kimi devletler açısından dezavantaj sağlayan bu yapılar günümüzde yeni nesil savaşlar noktasında farklı bir araç olarak görülmekte ve tercih edilmektedir. İlerleyen dönemlerde giderek artması beklenen bölgesel çatışmalar, özel askeri şirketlerin daha da görünür olmasını, bölgesel dinamiklerde daha çok varlık göstermelerini hatta bir aktör gibi karar alma süreçlerine etki edebilmelerini sağlayabilir. Mevzi savaşlarının giderek azaldığı bu çağda, savaşların yeni araçları olarak karşımıza çıkan bu yapılar uluslararası aktörlerin tehdit ve güvenlik algılarının değişmesine sebebiyet sağlamaktadır. Tarihsel süreç içinde imparatorluklardan devletleşmeye giden süreçler ve gelişmelerle askeri yapıların bu sürece ayak uydurup düzenli hale gelmesi bir sonuç olmuştur. Günümüzde de özel askeri şirketlerin sayısının giderek artması devlet yapılarının algılama ve çıkarlarındaki değişen dinamiklere ayak uydurmasıyla eş oranlılık göstermektedir. Kısacası devlet ordularının çıkışı, nasıl bir sürece ve değişime bağlıysa özel askeri şirketlerin de uluslararası yapıda ortaya çıkışı bir değişime-dönüşüme ve sistemdeki aktörlerin çıkarlarına bağlı olabilmektedir. Bu değişim ve dönüşüm Rusya özelinde soğuk savaşın bitimiyle başlamıştır. Günümüzde Rusya açısından bu değişim ve dönüşüm Wagner’in bulunduğu coğrafyalardaki iktidar değişimleri, jeopolitiğin dönüşümü ve buna bağlı olarak Rus dış politikasının tutumu belirleyecektir. Diğer bir etken olarak 2022 yılından beri devam Rusya-Ukrayna çatışması ve Rus askeri yapılarındaki karar alıcıların tutumu da önemlidir. Putin yönetiminin Wagner’i görünmez el olarak kullanmaya devam eder mi sorusunu ise Rusya’nın dâhil olduğu çatışmalarının devamlılığı veya son bulması noktasına göre şekil alacağını söyleyebiliriz.
