Türk İstiklâl Marşı ile Kırgız İstiklâl Marşı’nın Karşılaştırmalı Analizi

Prof. Dr. Burul SAGINBAYEVA[1]

ÖZET

Tarihte ilk millî marşlar Tanrı'ya adanmış ilahilerdir (örneğin, Hint şiirindeki Veddler). Daha sonra kurtuluş mücadelelerinde halka ilham vermek ve ulusal bilinci uyandırmak gibi amaçlar doğrultusunda millî marşlar ortaya çıkmıştır. Millî marşlar içeriğine ve müzikalitesine bağlı olarak didaktik ve/veya epik bir ır/şarkı olarak kabul edilebilir. Tarihte, epik ve didaktik olarak karşımıza çıkan şiir ve besteler, halkların vatan için savaşa gitmesi, vatanı koruması konusunda onlara ilham kaynağı olagelmiştir. Millî marşların öncelikli hedefi geniş halk kitleleri olduğu için genelde o ülke insanları tarafından tanınan, duyulduğunda çabucak anlaşılabilecek simgeler kullanılır. Kullanılan motifler ile çağrı yapılmak istenen kavramlar arasında sıkı ilişki vardır. Kadim marşların genelde iddialı edebî metinler olduğu pek söylenemese de bu metinlerde sık sık simgeler kullanılmıştır. Genellikle doğa kaynaklı bu simgeler kendi halklarına hitap ederek onları etkilemek istemişlerdir. Marşlar, siyasî gelişmelere göre millî kahramanlardan coğrafyaya kadar, değişik unsurlardan millî orduya hatta önemli tarihî kişilik ve vakalara kadar pek çok konuyu ele alabilir. Günümüzde ise daha çok vatan sevgisini uyandırmak, aşılamak, canlandırmak ve yaşatmak için terennüm edilmektedir. Bir milletin tarihi, kültürü, psikolojisi ve dünya görüşü dil yoluyla öğrenilebilir. Halkın ürettiği eserler, dil yoluyla onları üreten insanların algılarını, dünya görüşlerini, çeşitli kavramlar hakkındaki kişisel veya toplumsal algılarını yansıtırlar. Bu tür eserlere Millî Marşlar da dahil edilebilir. Millî Marşların dilbilimsel araştırma nesnesi olarak bir sanat eseri kapsamında görülmesi gerektiğini vurgulamak gerekir. Çünkü millî marş içeriği ne olursa olsun halkın ruhunu, dünya görüşünü ve kültürünü yansıtan bir yapıya sahiptir. Çalışmamızda Millî Marşlarda geçen temel kavramlar, lingokültürel metotla incelenecektir. Bunun temel sebebi, kültürel kod anahtarları aracılığıyla etnokültürel yapıyı, insanın dünya algısını, millî özellikleri açıklamaktır. Aynı zamanda aralarındaki ortak anlamsal evrenselliği ve farkları tespit etmektir. Türk ve Kırgız Millî Marşları incelendiğinde göze çarpan ilk temel unsurlar şu şekilde sıralanabilir: Vatanseverlik, Hürriyet, Dostluk ve Uyum, Bayrak, Tarih, Barış, Din/Maneviyat/Müslümanlık, Millet (Türk milleti, Kırgız Eli), Kahramanlık. Bildirimizde Türk ve Kırgız millî marşlarının yanısıra Azerbaycan, Kazakistan, Özbekistan ve Türkmenistan millî marşlarının tahlili de yapılmaya çalışılacaktır.

Anahtar Kelimeler: Millî marşlar, Millet, Vatanseverlik, Hürriyet, Bayrak, Barış.


GİRİŞ

Millî marşlar da bayrak ve dil gibi toplumların ve devletlerin temel unsurlarından biridir. Millî marşlar diğer işlevleri yanında kimlikleri yansıtıcı özelliğe sahiptir.

Millî Marş kavramı Latince “Hymne“ kavramına dayanır. “Hymne“ törenlerde müzik eşliğinde söylenen, tanrıları veya kahramanları kutsayıcı övme ve yüceltme şarkılarıdır. Mısır, Yunan ve Roma kültürlerinde de yer almıştır. (Tepebaşılı, 2005: 384)

İhsan Kocaman millî marş kavramını “Tarihte, yürütücü, ileri götürücü kudretleriyle milletlere hız ve istikamet veren, büyük başarılar için ilham kaynağı olan bayrak, sancak, millî marş bugün de yeryüzünde önemi ve değeri gittikçe artan koruyucu, kurtarıcı birer yurt sembolü olarak belirmektedir. Türk millî marşı Türkün yüksek şerefini terennüm eden istiklâl marşıdır. Millî marş ulus için yarının ifadesidir. Dün ve bugün ulusa hedef olmak zamanını geçirmişlerdir. Ulus millî marşı her söyleyişte kendisini bugünle yarın arasında, kurulmuş bir altın köprü üstünde hisseder.“ (Kocaman, 1939: 4-15) şeklinde açıklar.
Türk ve Kırgız millî marşlarında bulunan temel kavramları şu şekilde sıralayabiliriz:

İstiklâl Marşı’nın öne çıkan içerik unsurlarından biri Türk milletinin temel karakter özelliklerinden olan vatanseverlik ve vatan değeridir. Vatan değeri şiirde “vatan“ ve “yurt“ kelimeleriyle karşılanmaktadır. Vatan toprağı üstü kadar altıyla da kutsaldır. Kanlarıyla onu sulamış, canlarını onun uğruna seve seve vermiş milyonlarca “ata“, “şühedâ“nın şehitler mekanı yine vatandır. O kadar ki toprağı sıksan şehit fışkıracaktır. Şehitler vatan hür olduğu, vatanın mukaddesleri korunduğu müddetçe rahat ve huzur içinde uyuyabileceklerdir. Bu şuur Türk millî marşında şu şekilde terennüm edilir:

“Sen şehid oğlusun, incitme, yazıktır atanı
Verme dünyaları alsan da, bu cennet vatanı.“
“Kim bu cennet vatanın uğruna olmaz ki feda?“
Şuheda fışkıracak toprağı sıksan şuheda
“Cânı, cânânı, bütün varımı alsın da Hudâ,
“Etmesin tek vatanımdan beni dünyada cüdâ“
Kırgız millî marşında ise bu değeri şu satırlar verir:
Ak möngülüü aska zoolor, talaalar,
Elibizdin canı menen barabar.

Algalay ber, kırgız el,
Azattıktın colunda.
Örkündöy ber, ösö ber,
Öz tagdırın kolunda.

Bu satırlar, “Her daim özgürlük yolunda ilerle ve bu zenginliği kaybetme“ uyarı ve arzusunun ifadesidir.

Türk millî marşında;
Türk milletinin temel karakteristik özelliklerinin başında hürriyetseverlik gelir. Onun içindir ki Türk milleti tarih boyunca hep hür yaşamıştır ve hür yaşayacaktır. Üçüncü dörtlüğün ilk mısraında yer alan “yaşadım“ ve “yaşarım“ fiilleri bilinçli olarak dili geçmiş zaman ve geniş zaman kiplerinde kullanılmıştır. Türk milleti hürriyet uğruna “kükremiş bir sel“ gibi bütün bentleri, engelleri, zorlukları çiğneyip aşacak, dağları yırtacak, enginlere sığmayıp taşacaktır.
Ben ezelden beridir hür yaşadım, hür yaşarım
Hangi çılgın bana zincir vuracakmış? Şaşarım
“Kükremiş sel gibiyim; bendimi çiğner, aşarım;
Yırtarım dağları, enginlere sığmam, taşarım.

Bu satırlarda vatan ve özgürlük için fedakarlık ve özgürlüğün daimi olması fikri sunulmaktadır.

Bayırtadan bütkön münöz elime,
Dostoruna dayar dilin berüügö,
Bul ıntımak el birdiğin şiretip,
Beykuttuktu beret kırgız cerime satırlarıyla dile getirilir.
Bu satırların ana fikri, dostluğu beslemek ve hepimizi geleceğe yönelik hedeflerimizi gerçekleştirmek için birlikte çalışmaya çağırır.

Celbiredi erkindiktin celegi, dizesi bunun açık bir ifadesidir.

Türk İstiklâl Marşı’nda;
Bayrak doğrudan doğruya hürriyetseverlik karakterine bağlıdır. Çünkü bayrak mensubu olduğu milletin hürriyet, istiklâl, kimlik ve kişiliğinin sembolü; söz konusu karakter ve değerlerin müşahhas ifadesidir. İstiklâl Marşı’nın birinci, ikinci ve onuncu dörtlükleri neredeyse tamamen bayrağa ayrılmıştır. “Al sancak“, “Yıldız“, “Hilâl“, “Bayrak“ kelimeleriyle karşılanmıştır.
“Korkma! Sönmez bu şafaklarda yüzen al sancak“
“Çatma kurban olayım çehreni ey nazlı hilâl“
“Dalgalan sen de şafaklar gibi ey şanlı hilâl“
“Hakkıdır, hür yaşamış bayrağımın hürriyet“

Kırgız.: Bizge cetken ata saltın, murasın,
Iyık saktap urpaktarga bereli.
…Sansız kılım Ala-Toosun mekendep,
Saktap kaldı bizdin ata-babalar.
Türk: Ben ezelden beridir hür yaşadım, hür yaşarım… demektedir.

Özbek.: Istiqlol mash'ali, tinchlik posboni,
Haqsevar, ona yurt, mangu bo‘l obod!
Azerbaycan.: Gardaşdyr tireler, amandyr iller...
Kazak.: Altın kün aspanı,
Altın dәn dalası...
Kırgız.: ... Beykuttuktu beret kırgız cerine.

“Doğacaktır sana va’ad ettiği günler Hakk’ın…
Kim bilir, belki yarın, belki yarından da yakın.“
“Hakkıdır Hakk’a tapan milletimin istiklâl“
“Bu ezanlar ki şehadetleri dinin temeli
Ebedî yurdumun üstünde benim inlemeli.“
Ruhumun senden, İlâhî, şudur ancak emeli:
Değmesin ma’bedimin göğsüne nâ-mahrem eli!
Bu ezanlar-ki şehâdetleri dînin temeli
Ebedî yurdumun üstünde benim inlemeli
O zaman vecd ile bin secde eder –varsa- taşım;
Her cerîhamdan, İlâhî, boşanıp kanlı yaşım,
Fışkırır rûh-i mücerred gibi yerden na’şım;
O zaman yükselerek Arş’a değer, belki başım.

“Ben ezelden beridir hür yaşadım, hür yaşarım.
Hangi çılgın bana zincir vuracakmış? Şaşarım!“
Kırgız millî marşında;
Ak möngülüü aska, zoolor talaalar,
Elibizdin canı menen barabar.
Algalay ber, kırgız el,
Azattıktın colunda.
Örkündöy ber, ösö ber,
Öz tagdırın kolunda.
Çokluk I. şahıs, teklik III. şahıs ve sen zamiri ile Kırgız halkının kendisini anlatmaktadır.

Türk İstiklâl Marşı, ilhamını Türk milletinin duygu, heyecan ve isyanlarından alarak en karanlık günlerde ruhlara bir ışık olmuş; millete şevk, iman ve güç vermiş bir şiir âbidesidir.

Kırgız ve Türk Millî Marşlarının Karşılaştırmalı Tahlili/Sonuç

Türk millî marşını kaleme alan Mehmet Âkif Ersoy döneminin ve hatta Türk edebiyatının en büyük şairlerinden biridir. Daha da önemlisi Türk milletinin bağımsızlık yolunda vermiş olduğu çetin mücadeleye bizzat katılmış ve geniş halk kitlelerini bu kutlu mücadeleye katılmaları için birçok defa vaazlar vermiş, cephedeki askerleri yüreklendiren millî/manevî hassasiyeti çok yüksek şiirler kaleme almıştır. Türk milletinin var olma mücadelesine katkı verdiği zamanlarda Âkif halka güvenmekte ve ona bağımsızlık ruhu aşılamak için çalışmaktadır. Mehmet Âkif Ersoy, İstiklâl Marşı’nı “kahraman Türk ordusu“na ithaf etmiştir. Onu eseri Safahat’a almamıştır. Ayrıca Âkif, yarışma sonunda verilecek olan 500 lirayı Maarif Vekâletinin ısrarı ve zorlamaları üzerine almış ancak fakir çocuk ve kadınlara örgü öğretmek için kurulan Dârülmesaî’ye vermiştir. Hâlbuki bu sıralarda Âkif’in bir paltosu bile yoktur. Aşırı soğuk ve yağmurlu günlerde arkadaşının paltosunu ödünç almaktadır. Böylesi zor hayat şartları altında yaşamasına rağmen iman dolu kalbi hiçbir zaman yılmaz. Elbette Türk halkının var olma mücadelesi verdiği yıllarda böylesi büyük bir şairin gönül dünyasında beliren unsurlar dönemin genel atmosferine göre şekillenecektir. Nitekim öyle de olmuştur. İstiklâl Marşı iki ana temel üzerine oturur. Birincisi Türk milleti, onun vatanı, istiklâli, dini ve bayrağının düşman saldırısı karşısındaki tavrı ve bunun millet için doğurduğu ciddi endişe. İkincisi ise bu endişeye mahal olmadığı. Metin bu iki ana eksen üzerinde doğup gelişmiştir. Muhtevanın iç birimlerini ise Türk milletinin hürriyet, istiklâl, din, vatan, bayrak, hürriyetseverlik, imanlık/Hakk’a inanmak, vatanseverlik, kahramanlık oluşturur. Ayrıca düşmanın nitelikleri olan alçaklık, hayasızlık, medeni yetsizlik, çılgınlık, maddi olarak güçlü olma gibi unsurlar oluşturur.

İstiklâl Marşı, Türk milletinin duyduğu endişenin yersiz olduğunu adeta haykıran “Korkma!“ emriyle başlar. Buradaki “Korkmak“ fiili birinci anlamında kullanılmaz, buradaki “Korkma!“ endişe etme, kaygılanma anlamında kullanılmaktadır. Türk milletinin o zor günlerde büyük bir endişe içinde olduğunu sezdirirken, bu denli bir endişeye lüzum olmadığını vurgulamaktadır. Endişeye sebep olan nedir? Endişe; “alçaklar“ın, “hayasızca akın“larıyla vatanı işgal edebileceği, iman dolu göğüslerin boğulabileceği, kutsal değerlere “nâ-mahrem“ ellerin uzanabileceği, ezanların susturulabileceği, vatanın semalarında dalgalanan bayrağın gönderinden indirilebileceği ve istiklâline son verilen Türk milletine esaret zincirinin vurulabileceği endişesidir.

Mehmet Âkif’e göre bu yurdun üstünde yaşayan en son Türk ferdi vatanı ve bayrağı uğruna şehit olmadıkça, ufuklarındaki al sancak dalgalanmaya devam edecektir. Türk İstiklâl Marşı’nın yazıldığı ortam kadar onu kaleme alan büyük şairin toplumdaki konumu ve şairin dünyaya bakışı da unsurların çeşitliliği bakımından önemli bir role sahiptir. İstiklâl Marşı’nın içerisinde bulunan unsurlar dönemin atmosferinden kaynaklandığı gibi bu unsurlar şairin gözlemlediği veya değer verdiği unsurlar olarak da karşımıza çıkmaktadır. Bu sebeple Türk millî marşının içindeki millî ve manevî unsurların, hürriyet, kahramanlık, din gibi kavramların daha çok karşımıza çıktığını görüyoruz.

Kırgız millî marşı 18 Aralık 1992 tarihinde Kırgız Cumhuriyeti Cogorku Keneş’i tarafından alınan kararla kabul edilmiştir. Marş’ın söz yazarları C. Sadıkov ve Ş. Kuluyev’dir. Bu iki şair dönemin en büyük şairleri veya edebiyatçıları arasında yer almaz. Kırgızistan Cumhuriyetinin bağımsızlığını kazandığı dönemlerdeki sosyo-ekonomik ve tarihi şartlar ile Türkiye Cumhuriyeti devletinin kurulması dönemindeki şartlar elbette farklıdır. Bu sebeple dönemsel farklılıklar iki ülkenin millî marşlarına da yansımaktadır. Kırgız millî marşında kazanılan bağımsızlığa özel vurgu yapıldığı dikkatleri çeker. Atalarımızın geçmişten günümüze halkımızı koruduğu ve bugünlere gelebildiğine vurgu yapılır. Sovyetlerin yıkılması yeni ortaya çıkan dünya düzeninde Kırgızistan’ın bağımsız bir devlet olarak gelişim göstermesine yapılan vurgu «Örkündöy ber, ösö ber» satırlarıyla yapılır. Zira bu artık sadece ve sadece Kırgız halkının kendi elindedir ki bu vurgu hemen alt satırdaki «Öz tagdırın kolunda» dizesiyle dile getirilir. Kazanılan bağımsızlığın geçmişten beri Kırgız halkının ümidi olduğu, halkın bunu yıllarca arzuladığı «Atkarılıp eldin ümüt tilegi, Celbiredi erkindiktin celegi» satırlarından anlaşılmaktadır. Öte yandan atalardan kalan mirasın gelecek nesillere mutlaka aktarılması gerekmektedir. Millî marşın şairleri bunu «Bizge cetken ata saltın, murasın, Iyık saktap urpaktarga bereli» dizeleriyle dile getirirler.

Kayırma yani nakarat kısmında vurgu yapılan unsur bağımsız Kırgız devletinin yeni yüzyılda gelişmesi gerektiği ve bunun kendi elinde olduğudur. Şairler Kırgız halkına, Kırgız devletine «Algalay ber, kırgız el, Azattıktın colunda. Örkündöy ber, ösö ber, Öz tagdırın kolunda» dizeleriyle seslenirler. Kırgız devleti özgürlüğün vereceği imkanlarla, yeni dünya düzeni içindeki imkanları iyi değerlendirerek, eğer isterse, gelişip büyük bir devlet olabilir. Kırgız millî marşı yazıldığı dönemin sosyo-ekonomik, siyasî ve kültürel atmosferine uygundur. O dönemde devletin ve halkın en çok ihtiyaç duyduğu ve duyacağı unsurlara vurgular yapılmış, bununla birlikte geçmiş, Atalar, Kırgız kültürü ve mirasının da önemine değinilmiş ve tüm bu kutsal değerlerin korunması ve gelecek nesillere aktarılması gerektiği dile getirilmiştir. Kırgız millî marşı ile Türk millî marşı arasındaki benzerlikleri elbette ortak kültürümüze ve kardeşliğimize bağlamalıyız, öte yandan iki marş arasındaki farklılıkların sebeplerini ise yazıldıkları dönemin şartları ve bu metinleri kaleme alan şairlerin gerek dünya algısı, gerekse edebî ustalıklarında arayabiliriz.

Türkiye Cumhuriyeti ve Kırgız Cumhuriyeti İstiklâl Marşlarında aşağıdaki anlamsal
farklılıkları gösterebiliriz:

Türk devletlerinin İstiklâl Marşlarında şu evrensellik görülür:

KAYNAKÇA
Akobirov, S. F. Ve Mihaylov, G. N. (Edt.) (1988). Uzbekça-Rusça lugat. Taşkent.
Baskakov, N. A., Karrıev, B. A. Ve Hamzaev M. Y. (Edt.) (1968). Turkmensko-Russkiy slovar. Moskva.
Çetişli, I. (2010). Metin Tahlillerine Giriş/1, Akçağ, Ankara.
Düzdağ, M. E. (2000). Mehmed Âkif Hakkında Araştırmalar, İstanbul. I, 115-137.
Əliyev, İ. Ve Məhərrəmov. E. (2008). Azərbaycan Respublikasınn Dövlət Rəmzləri. — Баку: Nurlan.
Kocaman, İhsan (1939) Bayrak Sancak Millî Marş. İstanbul 1939. (Kenan Basımevi)
Köşker, M. (2014). Ulusal marşların söz ve müzik olarak incelenmesi, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Yüksek Lisans tezi, Ankara.
Önal, G. F. (2017). “Ortadoğu Ülkeleri Millî Marşlarının Söz ve Müzik Biçimi Açısından İncelenmesi“, Ulakbilge, 5 (9), s.153-177.
Parlak Kalkan, G. (2021). İstiklâl Marşı’nın anlaşılma düzeyinin tespitine yönelik betimsel bir çalışma (Lise ve üniversite öğrencileri örneği). Ana Dili Eğitimi Dergisi, 9(4), 1102-1127.
Musaoğlu, M. Ve Kirişçioğlu, F. (Türkiye) (2014). “Türk Cumhuriyetleri Millî Marşlarının Kavramsal, Semiyotik ve Lengüistik Tahliline Dair Deneme“, Azerbaycan Millî Elmler Akademiyası - Türkologiya, Beynelhalk Elmi Jurnal, No: 1, Baskı 1, s.21-34, Bakı.
Üngör, E. (1965). Türk marşları. Ankara: Türk Kültürünü Aras̆tırma Enstitüsü, — С. 325. — 332 с.
Tay, B . Ve Nalçacı, A. (2020). İstiklâl Marşımızda değerler. Değerler Eğitimi Dergisi,18 (40), s.243-275.
Tepebaşılı, Fatih (2005) Kullanımlık Metin Türü Olarak Ulusal Marş Kavramı ve İşlevleri Yıl 2005, Cilt , Sayı 17, 383 - 393
Yılmaz S. (2020). İstiklâl Marşı’nın tahlili ve diğer devlet marşlarıyla mukayesesi ss. 9-19 İstiklâl Marşı’nın kabulünün 100. Yılı anısına Lisansüstü Öğrenci Sempozyumu Bildiriler Kitabı (Ed. Ş. Arık, E. Işık), Kütahya: Dumlupınar Üniversitesi Lisansüstü Eğitim Enstitüsü Yayınları.
 

---