Su Paylaşımında İsrail Filistin Sorununun Geleceği

Su canlılar için yaşamsal önem taşımaktadır. Ancak yeryüzünde kullanılabilir su kaynakları giderek tükenmekte ve kirlenmektedir. Buna karşılık, dünya nüfusunun hızla artmasından ötürü su kullanımı günümüzün en önemli ve stratejik maddelerinden biri hâline gelmiştir.

Su kullanımı insani bir haktır ve su kullanımında adaletin ve tarafsızlığın sağlanması yaşamsal önem taşımaktadır. Su politikalarını belirleyenlerden, bu politikaların eşitlik ve hakkaniyet ilkelerine uygunluğunu da göz önünde bulundurması talep edilmektedir. Günümüzde suya erişimde eşitliğin sağlanması ve uygulanacak politikaların dezavantajlı durumda olan vatandaşların durumunu iyileştirecek biçimde düzenlenmesi yaşamsal önem taşımaktadır.

Ortadoğu su rezervleri kısıtlı ve yetersizdir. Dünya için Ortadoğu öncelikle petrol kaynağı olarak algılanırken, bölge için asıl stratejik madde ‘su’ dur. Dünya nüfusunun % 5’ini barındıran bu bölge, su kaynaklarının ancak %1’ine sahip bulunmaktadır.
Bölgedeki su sorunu bölge devletleri arasında doğrudan bir çatışmaya yol açmasa da çatışma potansiyelini arttırmakta, en azından, güvenlik algılamalarında ciddi hassasiyet yaratmaktadır.

Su kıtlığı ve su kullanımına dayalı gerginlik yaşayan ülkelerin yarısı bu bölgededir. Bölgede, su kaynaklarının yanlış kullanımı ve su israfı mevcut kaynakları her geçen gün daha da yeter siz noktalara sürüklemektedir. Bölgede yerüstü ve yer altı sularının hızla tükenmesi söz konusudur. Mevcut kaynakların kirlenmesi ve tuzluluk oranlarının artması da su sorununu daha da geniş boyutlara taşıyan diğer unsurlardır.

Ortadoğu’da, Türkiye-Suriye-Irak, Suriye-İsrail-Ürdün-Filistin, Mısır-Sudan arasında su sorunu bulunmaktadır.

Ürdün, İsrail, Filistin, Suriye ve Lübnan için hayati kaynak olan Şeria Nehri, fiilen İsrail’in kontrolünde bulunmaktadır. Ortadoğu’da su politikaları ihtiyaca göre değil, asimetrik güç dengelerine göre şekillenmektedir. Bu çalışma, Ortadoğu bölgesinde yaşanan su sorununu İsrail- Filistin perspektifinde incelemektedir. İsrail ekonomisi sınırlı kaynakların etkin kullanımına ve alt yapının iyileştirilmesine dayalı olup, İsrail için su hayati önem taşımaktadır. Ayrıca, bölgede su paylaşımı ve kullanımında İsrail’in “asimetrik güç“ üstünlüğü bulunmaktadır.

Ortadoğu su rezervleri kısıtlı ve yetersizdir. Dünya için Ortadoğu öncelikle petrol kaynağı olarak algılanırken, bölge için asıl stratejik madde sudur. Dünya nüfusunun % 5’ini barındıran bu bölge, su kaynaklarının ancak %1’ine sahip bulunmaktadır.

Bölgedeki su sorunu bölge devletleri arasında doğrudan bir çatışmaya yol açmasa da çatışma potansiyelini arttırmakta, en azından, güvenlik algılamalarında ciddi hassasiyet yaratmaktadır.

Ortadoğu’da, Türkiye-Suriye-Irak, Suriye-İsrail-Ürdün-Filistin, Mısır-Sudan arasında su sorunu bulunmaktadır.

Bu çalışma; İsrail’in kontrolünde bulunan ve Ürdün, İsrail, Filistin, Suriye ve Lübnan için de hayati öneme sahip olan Şeria Nehri de dâhil olmak üzere Filistin - İsrail su rezerv ve kullanımını analiz ederek İsrail’in su politikalarını ortaya koymayı hedeflemektedir.

Ortadoğu’da su politikaları ihtiyaca göre değil, asimetrik güç dengelerine göre belirlemesine dikkat çekilen çalışmada su sorununu İsrail-Filistin perspektifinde incelemektedir. Ayrıca; İsrail ekonomisi sınırlı kaynakların etkin kullanımına ve alt yapının iyileştirilmesin de su kullanım pratiğine dikkat çekilmektedir. Yine, bölgede su paylaşımı ve kullanımında İsrail’in ‘asimetrik güç’ üstünlüğünün altı çizilmektedir.

Dünyanın büyük bölümü sudan oluşmuştur ve su canlılar için yaşamsal bir önem taşımaktadır. İnsan bedeninin çoğunluğu sudur. Yeni doğan bir bebeğin bedeninin yaklaşık %71’ni su oluştururken, yetişkin insanda bu oran yaklaşık %60’ı bulmaktadır.
Bedendeki su miktarının %20 eksilmesi ise ölümle sonuçlanmaktadır. İnsan besin almadan günlerce yaşayabilmesine karşın su içmeden ancak birkaç gün yaşayabilmekte, bu süre de bireyin içinde bulunduğu çevre koşullarına bağlı kalmaktadır. İnsan besinlerle aldığı enerjinin harcanmayan kısmını depo edebilmesine karşın, su depolama yeteneğine sahip değildir. Bu nedenle, yaşamın gereği olarak yitirdiği suyu anında karşılamak zorundadır (Baysal, 2011).

Su, dünya üzerinde yaşam döngüsünün de kilit noktasıdır. Dünya nüfusunun artması, sanayinin gelişmesi ve artan şehirleşme ile beraber artan atıklar, doğal kaynaklar üzerinde baskı yaratmaktadır. Özellikle, karbon salınımının artması ile dünya ikliminde önemli değişiklikler meydana gelmektedir. Yüzyılımızın en büyük çevre sorunu olarak nitelendirilen iklim değişikliği de su kaynaklarını ve canlı yaşamını etkileyen en önemli etkendir (ORSAM Su Araştırmaları Programı Raporu No: 47, 2011: s: 10).

Günümüzde su sorunu uluslararası bir görünüme ulaşmışken, giderek artan tatlı su ihtiyacının nasıl karşılanması gerektiği konusunda yoğun çaba harcanmaktadır. Tatlı su; insan yaşamı, insanların ve ekosistemlerin sağlığı, yoksulluğu sona erdirme, sürdürülebilir kalkınma, ekonomik büyüme, politik ve sosyal denge için mutlaka gerekli olan tükenebilir bir kaynaktır. Hali hazırda, 800 milyon insan güvenli içme suyu kaynaklarına ulaşamamakta; 2,5 milyar insan ise yeterli arındırmadan yoksun su kaynaklarına sahip bulunmaktadır (Dünya Su Forumu Bülteni, 2009: s.5).

Tablo 1: Dünya Ölçeğinde Suya İlişkin Göstergeler

Kaynak: (Gleick, 1996: pp: 817-823).


Dünya üzerinde tatlı su kaynakları çok sınırlı olup, kullanılabilir su kaynakları da dengesiz bir dağılıma sahiptir. “Falkenmark su stres indisi“ adı verilen göstergeye göre, bir ülkede kişi başına yıllık su arzı 1.700 m³’ün altında ise o ülkede su kıtlığı var demektir. Eğer, su arzı bu miktarın üzerinde ise su kıtlığı çok nadirdir veya bu problem sadece birkaç küçük alanda görülmektedir.

Su arzı kişi başına yılda 1.700 m³’ün altında olan bir ülke ise mevsimlik veya sürekli su stresi ile karşı karşıya bulunmaktadır. Yapılan araştırmalarda görülmüştür ki; su arzı 1.000 m³’ün altına düşerse insanın yaşam koşullarında kötüleşme ve su kıtlığı baş göstermektedir. Eğer, su arzı 500 m³’ün altına düşerse insan yaşamında ciddi sıkıntılar ortaya çıkmakta ve bu mutlak su kıtlığı olarak değerlendirilmektedir (Falkenmark vd, 1989: s.33).


Tablo 2: Geleneksel Yönteme Göre Tatlı Su Dağılımı: Yılda Kişi Başına Düşen Su Miktarı (m³)

Kaynak: http://vizyon21yy.com/documan/genel_konular/doga_cevre/Su_Dos/ Su_Fakirligi_Kapimizda.html
 

Ortadoğu’da su yetersiz, mevcut su havzalarının dağılımı ise dengesizdir. Yapılan hesaplamalara göre, 30 yıl sonra bu ülkelerdeki su kaynakları ancak içme gereksinmelerini karşılamaya yetecektir. Su sıkıntısının en yoğun yaşandığı ülkeler İsrail, Filistin ve Ürdün’dür. Dünya Su Kaynakları Enstitüsü’nün verdiği 1995 rakamlarına göre, İsrail’in kişi başına yıllık su arzının 382, Ürdün’ün 314 m3 olduğu dikkate alındığında, problemin büyüklüğü daha iyi anlaşılmaktadır. Stockholm Çevre Enstitüsü’nün yaptığı araştırmaya göre, yılda kişi başına 2.000 ile 1.000 m3 arasında su arzına sahip ülkeler, su stresi içinde; yılda kişi başına 1.000 m3 den daha az su arzına sahip ülkeler su kıtlığı içinde sayılmaktadır. Su kıtlığı içinde olan ülkeler, gıda üretiminde, ekonomik kalkınmada, politik istikrarda, kamu sağlığında ve doğal çevrelerini korumada tehlike eşiğindedirler. Bugün Filistin’in Gazze bölgesinde yıllık su miktarının kişi başına ancak 100 m3 civarında olması tabloyu daha da vahimleştirmektedir. Bu bölgede, tarım alanlarının tuzlanması ve su kaynaklarının kirlenme düzeyi felaket ölçüsündedir. Yakın gelecekte, Gazze kenti ve mülteci kampları içecek kalitede sudan yoksun kalacaktır. Ortadoğu’da Filistin ile birlikte 10 ülke su kıtlığı içindedir. Bu ülkelerin nüfusu 25 yılda ikiye katlanmaktadır. Her dokuz ayda bir, Mısır nüfusuna 1 milyon kişi eklenmektedir. Bütün bu veriler su probleminin her gün biraz daha büyüdüğünü ortaya koymaktadır (Kapan, 2004: s:11).

Ortadoğu’daki su problemi eski olduğu kadar, bölgede yaşayan halklar arasında ciddi tartışmaları ve karşıtlıkları da beraberinde getiren dinamik bir süreçtir. Eski Ahit, yaklaşık 3000 sene öncesinde bile bölgedeki haklar arasında doğal kaynaklar noktasında ciddi tartışmalar olduğuna işaret etmektedir. Ayrıca, doğal kaynaklar ekonomisi alanında çalışan uzmanlar ve düşünce kuruluşları eski çağlarda olduğu gibi günümüzde de suyun ve petrolün bölgede önemli problemlerin temelini atabileceği görüşünde birleşmektedirler (Beyth, 2001:p.171). Bu noktada, bölgede hızla artan nüfus ve kuraklık olgusu bu sürecin yaratacağı etkileri büyütebilecek faktörler olarak karşımızda durmaktadır.

Bölgenin fiziki coğrafyası ve yıllık ortalama yağış miktarı İsrail, Ürdün ve Filistin’in su kaynaklarının düzeyini etkileyen başlıca faktörler olmaktadır. Düşen kar ve yağmur miktarındaki düşüşün yıllar boyunca devam etmesi, su krizinin bölge için kaçınılmaz olduğunu ortaya koymaktadır. Dolayısıyla, suyun görece bol olduğu İsrail’in kuzey bölgesinden güney bölgesine transferi suyun kullanımının etkin planlanması çerçevesinde gerekli olmaktadır. Bu çerçevede, İsrail tarafından 1950’li yıllarda inşa edilen Merkez Su Taşıyıcısı, 1960’lı yıllardan itibaren kullanılmaktadır. Projenin temel amacını, suyun kuzeydeki Galilee gölünden su kıtlığını yaşandığı güney bölgelerine taşınarak İsrail genelinde su arz ve talebini eşitlemek ve suya ilişkin spekülatif hareketlerin önüne geçmek oluşturmuştur. Ayrıca, benzer bir proje Ürdün’de de hayata geçirilmiş, Yarmuk Irmağından Kral Abdullah kanalı ile kuzeye su transfer edilmiştir (Beyth, 2001: pp.171-174).

Özellikle petrol üretimi yapmayan Ortadoğu ülkeleri için, bölgenin kurak iklimi suyu, insani kalkınma ve ekonomik gelişme için en önemli kaynak haline getirmektedir. Doğal nedenlerden ötürü yaşanan su azlığı, hızlı kentleşme, devlet destekli tarım, tek taraflı kararlar, ihtilaflı sınırlar ve nüfus patlaması gibi sebeplerden dolayı son 40 senedir oldukça hızlandırmıştır. Bu süreç, bölgesel su kaynaklarının aşırı kullanımına kaynak yenilenme kapasitesinde düşüşe ve suyun niteliğinin bozulmasına neden olmuştur. 1998 yılında bölgedeki yıllık tatlı su kapasitesi 2.400 milyon m3 iken, yıllık tüketim 3.000 m3 üzerindeydi. 2007’de Dünya Bankası, konu ile ilgili raporunda bölgedeki su açığının daha da büyüyeceğini ve günümüzde 1.100 m3 olan kişi başı su tüketiminin, 2050 yılında 550 m3’e düşeceğini açıklamıştır (Kutsal, 2009: s:90).

Bölgedeki en önemli tatlı su kaynaklarından birisi olan Ürdün Nehri’nin senelik kapasitesi 1.300 milyon m3 olarak tahmin edilmektedir. Uluslararası sular kapsamındaki bu havzada kullanım hakkı olan ülkeler Suriye, Ürdün, İsrail, Lübnan ve işgal altındaki Filistin toprakları olarak listelemektedir. Ürdün Nehri dışında, yeraltı su havzaları da bölgedeki yaşamın devam etmesinde önemli rol oynamaktadır. Bu yeraltı suları, kanal sistemleriyle köy ve şehirlere dağıtılmaktadır. Tarihi Filistin topraklarında bulunan Batı Şeria ve Kıyı yeraltı havzaları da uluslararası sular olarak kabul edilmektedir. Uluslararası su statüsünün önemi, bu kaynakların uluslararası su anlaşmaları ve kararnamelerine tabi olmasından ileri gelmektedir. Çünkü bu anlaşmalar havza ülkelerinin tek taraflı olarak suyun yönünü değiştirmesini yasaklanmaktadır. Fakat bu yasak, başta bölgedeki en büyük su tüketicisi İsrail olmak üzere, havzadaki birçok ülke tarafından sayısız kez ihlal edilmiştir.

İsrail’in yararlanabileceği diğer su kaynakları ise Necef Çölü altındaki 120 ile 240 yıllık tüketimi karşılayabilecek fosil su yatakları ve Akdeniz kıyısındaki tuzlu su arıtma tesisleridir. Fosil suyun yenilenebilir olmaması ve tuzlu su arıtma işleminin de pahalı olması sebebiyle İsrail, su rezervi hesaplamalarına bu iki alternatifi dâhil etmemektedir. Bunun yerine, su kaynaklarının %60’ını işgal altındaki Filistin topraklarından sağlamaktadır. Bu durum, zaten sıkıntılı olan su sorununa ihtilaf boyutunu eklemektedir. Mevcut doğal su kıtlığı göz önüne alındığında, İsrail’in Filistin topraklarını işgal altında tutması, Ortadoğu’nun hayat kaynağı su rezervlerini kontrol etme stratejisiyle açıklanabilir. Burada verilmek istenen mesaj, İsrail’in işgal politikasının yalnızca suya dayalı olduğu değildir, İsrail’in iç ve dış politika denklemlerinde diğer faktörlerin yanında suyun da önemli bir yere sahip olduğudur (Kutsal, 2009: ss:90-91).

20. yüzyılın başından beri su, İsrail-Filistin çatışmasında önemli bir rol oynamaktadır. 1917 Balfour Deklarasyonu ile İngiltere’den Filistin mandası topraklarında kurulacak bir ‘Yahudi Ulusal Evi’ sözü alan Siyonist liderler, 1919’da Deklarasyon sonrası çizilen sınırların değiştirilmesi talebinde bulunmaktadır.

Bu talep, önemli su kaynaklarının Filistin mandasına, sonrasında da Yahudi devletine dahil edilmesi yönündeydi. Siyonist liderlerin henüz kurulmamış devletlerinin sınırlarını su havzalarına göre çizmesi, Yahudi devletinin varlığının ancak su kaynaklarını kontrol edebilmesiyle mümkün olacağının göstergesidir. Niekim Yahudi liderler, taleplerinin İngiliz ve Fransızlar tarafından reddedilmesi ve Hitlerin 1933’te Almanya’da gücü ele geçirmesinden sonra hızlanan Yahudi göçleri sonucu bölgede nüfusun oldukça artmasıyla acil hale gelen su kıtlığı problemini çözmek için uluslararası anlaşmaları ihlal eden bir projeyi hayata geçirmişlerdir. Lowdermilk Planı (1944) Ürdün Nehri’nin sularının yönünün tek taraflı olarak değiştirilip havza dışına çıkarılmasını, Yahudi yerleşimlerine su sağlanmasını ve Necef Çölü’nün sulanarak tarıma uygun hale getirilmesini öngörüyordu. 1953’te yapımına başlanan, İsrail ile Arap komşuları arasında çatışmalara sebebiyet veren, günümüzde halen çalışmakta olan İsrail Ulusal Su Taşıyıcısı Lowdermilk planı doğrultusunda yapılandırıldı. İsrail, dev boru hatları, açık kanallar, yer altı tünelleri ve pompalama istasyonlarından oluşan bu 130 kilometrelik Taşıyıcı ile ülkenin kuzeyindeki su kaynaklarını güneydeki tarım arazileriyle buluşturmuştur (Kutsal, 2009:s:91).

1947’de Birleşmiş Milletlerin 181 sayılı Kararnamesi, Filistin topraklarını Filistinliler ve Yahudiler arasında 44/56 oranında paylaştırmıştır. İsrail Devleti’nin kurulması için verilen topraklar bölgedeki en önemli su kaynaklarından olan Ürdün Nehri’nin bir kısmını ve Tiberias Gölü’nü kapsamaktadır. 1948’de İsrail’in bağımsızlığını ilan etmesi ve tanınmasıyla Filistinliler için durum daha da kötüleşmiştir. İsrail, çıkardığı yasalarla su kaynaklarının çok büyük bir bölümünü Yahudi nüfusa tahsis etmiştir. Bu nedenle öncelikle nüfus azaltma politikasına hız vererek, yaklaşık 750.000 Filistinliyi göçe zorlayarak su tüketimini azaltmıştır. Ardından ‘Temel Yasalar’ olarak adlandırdığı yasal düzenleme paketini kabul etmiştir. Bu paketle atılan ilk adım, iki sınıflı vatandaşlık sisteminin uygulanmasıdır.

Yahudi olmayan nüfusa İsrail vatandaşlığı, Yahudi nüfusa ise, Yahudi vatandaşlığı verilmiştir. İkinci adım olarak Statü Yasası (1952) İsrail hükümetiyle, birçok ulusal örgüt arasında yalnızca Yahudi uyruklu vatandaşlara hizmet edecek bir işbirliği ağı kurmuştur. Dünya Siyonist Organizasyonu ve Yahudi Ulusal Fonu gibi ülkedeki su kaynaklarının ve altyapısının büyük bölümünü kontrol eden örgütler, bu yasa kapsamında Yahudi uyruklu olmayan vatandaşlara hizmet sunmamaktadır. Böylece, İsrail’de yaşayan Filistinlilerin su hakları büyük ölçüde kısıtlanmakta hatta yok edilmektedir (Kutsal, 2009:ss:91-92).

1950’de Geri Dönüş Yasası’nın kabulü ile birlikte, İsrail’e göç eden Yahudi nüfusta bir patlama yaşanmıştır. Bu patlama ile kentleşme hız kazanmış ve su tüketimi artmıştır. Bu sürecin sonunda İsrail’in çözümü Ulusal Su Taşıyıcısı olmuştur. Ürdün Nehri Havzası’nda her türlü yön değiştirme eğilimi ‘sıfır toplamlı oyun’ çerçevesinde değerlendirildiğinden (bir ülkenin daha çok su alabilmesi diğerlerinin daha az alması anlamına gelmektedir), Arap ülkeleri önce kendi su taşıyıcı projelerini başlatarak ardından da askeri güç kullanarak İsrail’in bu planına tepki göstermiştir. 1964–67 yıllarında İsrail ile Arap komşuları, özellikle Suriye, arasında çıkan küçük çaplı askeri çatışmalar 1967 yılında Altı Gün Savaşı olarak patladı. Mısır, Ürdün ve Suriye’ye karşı savaşan İsrail savaştan muzaffer ayrılan taraf olmuştur. Ariel Sharon’un savaş hakkındaki yorumu, hidropolitiğin bölgedeki barış ve istikrar açısından önemini yansıtmaktadır: “Savaş [1967’den] iki buçuk sene önce, İsrail’in Ürdün Nehri’nin yönünün değiştirilmesine karşı hareket etmeye karar verdiği gün başlamıştı.“ Dolatyar (1995).

İsrail Batı Şeria, Golan Tepeleri, Gazze Şeridi ve Sina Yarımadası’nı ele geçirmiştir. 1978’de Sina Yarımadası’nı Mısır’a geri vermiş ancak işgal ettiği diğer topraklar İsrail hidro stratejisi açısından geri verilemeyecek kadar önemlidir, çünkü tarihi Filistin’in tüm su kaynakları bu topraklarda yatmaktadır. Golan Tepeleri’nden geçen Yarmuk ve Banyas nehirleri ile Tiberya Gölü, İsrail’in yıllık su tüketiminin yaklaşık %25’ini karşılamaktadır. Gazze Şeridi ve Batı Şeria’daki yer altı su havzaları ve tekeline aldığı Yukarı Ürdün suları da, İsrail için hayati önem taşımaktadır. Bu sebeple İsrail, işgal bölgelerindeki tüm su kaynaklarını ulusallaştırmış, Filistin kanal sistemlerini kendisininkine bağlamış, tüm sulama ve yeni kuyu açma işlemlerini İsrail askeri otoritelerinden alınacak izne bağlamış ve tüm Filistinlilerin mevcut kuyulara erişimini yasaklamıştır. İşgal öncesi dikilmiş meyve ağaçları sökülerek yeni ağaç dikilmesi İsrail işgal kuvvetlerinin iznine tabi kılınmıştır (Kutsal, 2009:s:92).

Soğuk Savaş’ın bitmesiyle, uluslararası camia 1991’de başlatılan Madrid Barış Görüşmeleri ile Ortadoğu’da barış için umutları yeşertmektedir. Bu barış sürecinde su, görüşmelerin ana başlıklarından biriydi. Filistin Ulusal Yönetimi ile İsrail arasında imzalanan 1995 yılındaki Geçici Anlaşma ile su konusunda önemli sayılabilecek gelişmeler olmuştur. İki taraf arasında, oybirliği ilkesine dayanarak karar alacak olan Ortak Su Komitesi kurulmuştur. Bu komite, siyasi meseleler ve İsrail’in Filistin’den gelen su projesi tekliflerini çoğunlukla reddetmesi nedeniyle Filistinlileri tatmin etme konusunda başarılı olamamıştır. Bunun yanında; fon yetersizliği, İntifada olayları ve İsrail’de aşırı milliyetçi Likud Partisi’nin başa gelmesi de Ortak Su Komitesi’ni etkisiz kılmıştır. Filistin Su Yönetimi, Filistinliler için su kaynağı geliştirmek ve dağıtımı sağlamak amacıyla 1996’da kurulmuştur. Filistin Yönetimi’nin 2002’de kabul ettiği Su Yasası, suyu bir insan hakkı olarak tanımlamakta ve işgal altındaki bölgelerde yaşayan her- kes için eşitlikçi ve sürdürülebilir su dağıtımını savunmaktadır. Ancak tahmin edilebileceği üzere, bu yasanın uygulanması Filistin Yönetimi’nin askeri, siyasi ve ekonomik gücünün yetersizliği sebebiyle şimdiye dek mümkün olmamıştır (Kutsal, 2009,s:93).

İsrail’in Filistinliler üzerinde uyguladığı su politikası, 2000’li yıllarda da devam etmektedir. 2005 verilerine göre, İsrail’deki kişi başı su tüketimi işgal bölgelerinin 7 katıdır. Dağıtımdaki bu dengesizlik İsrail’in yapımına devam ettiği Batı Şeria’yı çevreleyen Duvar ile daha da yıkıcı hale gelmektedir. Duvar’ın sulama yapılabilen birçok tarım alanı ve su kaynağını İsrail tarafında bıraktığı Birleşmiş Milletler tarafından raporlanmıştır. İsrail’de su ile ilgili istatistiksel bilgilere ulaşım sınırlı olup özel izin gerektirmektedir. Bu durum, Ortak Su Komitesi’nin çalışmasını zorlaştırdığı gibi barış görüşmelerinde de tıkanıklıklara yol açmaktadır. Buradan yola çıkarak, İsrail’in su konusundaki mevcut statükoyu değiştirmek için çabaladığını söylemek pek de mümkün görülmemektedir. İsrail’in Barak ve Sharon’un başbakanlık dönemlerinde barış görüşmelerinde gündeme getirdiği su ile ilgili şartlar da bunu kanıtlayıcı niteliktedir. Filistin Devleti’nin var olması için koyulan önkoşullar içinde Filistin’in tüm su kaynaklarının egemenliği ve Filistinlilerin su çıkarma haklarının düzenlenmesinin İsrail’in kontrolünde olması; Gazze Şeridi ve Batı Şeria’daki su rezervlerinin İsrail sınırları içinde tüketilmesi birer madde olarak yer almıştır. Bu şartlar Madrid ve Oslo anlaşmalarının ihlalini gerektirmektedir ve bu koşullar altında Filistin Devleti’nin varlığından ya da bağımsızlığından söz edilemeyeceği çok açıktır. Aynı şekilde, Filistin’in su kaynakları olmadan İsrail’in bugünkü varlığını sürdürebilmesi de neredeyse imkânsızdır. Bu sebeple, mevcut durum İsrail tarafından bozulmayacaktır (Kutsal, 2009:ss:93-94).
 

Ortadoğu ülkelerinin dış politikalarındaki su stratejileri, iç politikadaki hâkim görüşler ve akımlarla doğrudan ilintilidir. Bu akımlar; suya, kimin ne zaman, nasıl ve ne kadar erişebileceğini, su kaynakları hakkında neler söylenip söylenemeyeceğini ve su güvenliği kavramının ne şekilde tanımlanacağını belirleyen güçlü unsurlardır. İsrail-Filistin ihtilafı da bu nokta da bir istisna değildir. İki taraf arasındaki su sorunu, çoğunlukla İsrail’in iç politikasının bir yansıması olarak görülebilir. Filistin Ulusal Yönetimi’nin bu konuda çok da etkili olduğu söylenemez. Bunun sebebi, İsrail’in ekonomik, askeri ve siyasi açıdan Filistin Yönetimi’nden daha güçlü olması ve Ürdün Havzası hidropolitiğini şekillendirebilme becerisidir (Kutsal, 2009:s:94). Bu nedenle, İsrail’in iç politika dinamiklerinin zamanla nasıl şekillendiği ve su kaynaklarının devlet kurma ve ulus yapılandırma noktasında nasıl kullanıldığını anlamak, bölgenin gelecek istikrarı ve barışı hakkında öngörüde bulunabilmek açısından büyük önem taşımaktadır.

Su politikasının 1959’da kurumsallaşmasıyla, kolektif organize tarım sektörü, İsrail’de su kullanımı konusundaki karar verme gücünü artırmıştır. İsrail Tarım Bakanlığı altında (1966’dan beri Altyapı Bakanlığı bünyesinde) Su Komisyonu kurulmuş ve böylece ulusal su şirketlerinden Mekorot su politikasının belirlenmesine katkıda bulunmaya başlamıştır. 1990 yılına kadar Tarım Bakanı ve Su Komisyonu Başkanı hep kolektif tarım sektöründen seçilmiştir. Ayrıca, Su Yasası ile su kaynaklarının kontrolü tamamen ulusal yönetimin eline verilmiş yerel ve bölgesel otoriteler saf dışı bırakılmıştır. Bu sayede mevcut tarım yanlısı, saldırgan su rejimi merkezileştirilmiştir. 1990’ların başına kadar ne kentli ne de çevreci gruplar seslerini yeterince duyuramamıştır. Özellikle, Altı Gün Savaşı’nda tarihi Filistin’in çok geniş su kaynaklarının kontrol atına alınmasıyla su, kamu gündeminden uzaklaştırılmıştır. Su Komisyonu tarafından alınan kararlar halka duyurulmamıştır. İsrail’in su kıtlığı endişesi, işgal edilen topraklar sayesinde çözülmüştür. Tabi bu çözüm dâhilinde birçok uluslararası anlaşma ve sözleşme de ihlal edilecektir. 1977’de kent merkezli Likud Partisi’nin, kırsal merkezli İşçi Partisi’ne seçimlerde üstün gelmesi üzerine İsrail, bir pazar ekonomisi olma yolunda ilerlemeye başlamıştır. Bu ilerleme doğrultusunda devlet eliyle gereksiz derecede finanse edilen bir tarım sektörü kabul edilemezdi. 1980’lerin ortasında aktifleşen pazar mekanizmaları kırsal kooperatif sektörünün borç kriziyle birleşince, ulusal kalkınma ve güvenlik kavramları ile tarım ve su kaynakları arasındaki bağ zayıflamıştır. İsrail Doğasını Koruma Topluluğu ve benzeri sivil toplum örgütleri kanalıyla seslerini duyurmaya başlayan çevreci gruplar, kent merkezli Likud’un iktidarda olmasının da etkisiyle, kamuoyunda asker-tarım sektörü koalisyonunun söylemlerinden farklı görüşler oluşmasına yardımcı olmuştur (Kutsal, 2009: s:95).

1990’ların başında yaşanan kuraklık, suyun yeniden gündeme oturmasına sebep olmuştur. Krizin sebebi suyun yalnızca miktarı değil aynı zamanda kalitesinin de düşmesiydi. Bu tarihlerde yazılan en önemli iki rapor Devlet Denetleme (1990) ve Mühendis-Ekonomist (1995) raporlarıdır. Bu iki raporda da, su kullanımında verimliliğin arttırılması gerektiği ve bunun için tarım sektörüne aktarılan yüksek ödeneklerin kesilmesi yoluna gidilmesi önerilmiştir. Tarım Bakanlığı’nın çıkarları ve görüşleriyle çatışan bu iki rapor kısa süreli ve baştan savma bir şekilde uygulandıktan sonra rafa kaldırılmıştır (Kutsal,2009: s:95).

Su paylaşımında dengeleri etkilemesi beklenen diğer bir taraf ise Filistin Yönetimi’dir. Filistin Yönetimi’nin su politikasının, ihtilafın başından beri çok da değişmediğini söylemek mümkündür. Filistin su söylemlerini özetleyecek en iyi örneklerden birisi, Ürdün Havzası’nda su paylaşımını belirleyecek olan ve ABD tarafından sunulan Johnston Planı hakkındaki Arap Ligi Konseyi açıklamasıdır (1955): “Bu plan emperyalistlerin ve Siyonistlerin, Arap vatanının kalbinde toprak genişletme olarak belirlenen hedeflerinin ekonomik çıkarlar kisvesi altında gerçekleştirilmesi için atılmış bir adımdır.“ Stein (1999).

Filistinlilerin bu tek düze görüşü, yaklaşık bir yüzyıldır Batılı güçlere ve İsrail’e karşı kendi kaderini belirleme ve topraklarını kontrol etme uğruna verdikleri savaştan ileri gelmektedir. Fakat su ile ilgili tüm sorunlar için İsrail’i suçlayan Filistin bakış açısıyla realite arasında çok büyük farklılıklar vardır. Filistinli nüfus içindeki gruplar arası çatışmalar, su hatlarına zarar vermekte ve su kaynaklarını kirletmektedir. Fakat bu gerçek, Filistin Yönetimi tarafından su sorunu tanımlanırken ve çözüm üretilirken göz ardı edilmektedir. Gerçekçi bakış açılarına dayanmayan bu gibi politikalar, İsrail’in işgal altında tuttuğu topraklarındaki hâkimiyetini güçlendirmekte ve geri çekilmesi için bir sebep vermemektedir (Kutsal, 2009: ss:96-97).

İsrail’de suyun üretimi ve tüketimine yönelik kararlar çeşitli seviyelerde gerçekleşmekte ve suyun üretiminin ve tüketimin planlanmasında etkinlik gittikçe önem kazanmaktadır. Öte yandan, suyun tahsis ve kullanımına ilişkin çerçeveyi çizen mevcut yasalar, su talebi ve kıtlık gibi nedenlerle yetersiz kalmakta dolayısıyla değişen ihtiyaçlara göre yasaların gözden geçirilmesi gerekliliği oluşmaktadır. Bu çerçevede, iktisat biliminin yöntem ve araçları ile su kaynaklarının optimal tahsisini sağlayacak yasaların oluşturulması önem kazanmaktadır.

Su tahsis ve kullanımına ilişkin mevcut hukuki ve teknolojik altyapı hem içinde bulunulan dönemde hem de gelecek dönemdeki su tahsis ve kullanımı için önem taşımaktadır. Özellikle de teknolojik alt yapının iyileştirilmesinde sınırlı kamu fonları göz önünde bulundurulduğunda; “hangi projeler inşa edilmelidir“, “bu projeler nasıl boyutlandırılmalıdır“ ve “bu projeleri kim ödemelidir“, gibi sorulara verilecek cevaplar belirleyici olmaktadır. Bu noktada, farklı amaçlar doğrultusunda sürdürülebilir su tüketiminin sağlanması da önem taşımaktadır. Bunun için de, aşağıda belirtilen hususlar dikkate alınmakta ve gelecek dönemlerde karşılaşılabilecek sorunların ortaya konulması ve analiz edilmesi önem taşımaktadır (Griffin, 2006: pp.1-5).

Yukarıda belirtilen faktörler sonucunda suyun son kullanıcılara nakli daha pahalı olacaktır. Ayrıca, gerekli altyapı inşaat faaliyetlerinin yürütülmesi sonrası su üretimi daha da maliyetli olacaktır. Dolayısıyla, gelecek dönemlerde su kaynaklı ekonomik sorunların daha ciddi hale geleceği açıktır.
Su hesapları aşağıdaki sonuçlara ulaşılabilecek biçimde derlenmektedir (Marie–Lange & Hassan, 2006:p.2):

Su kaynağı yönetimi, su talebi ile su arzının dengelenmesi işlemidir. Dönemler arasında suyun elverişliliğindeki değişkenlik ne kadar büyükse su kaynaklarının yönetimi faaliyeti o derece zorlaşmaktadır. Herhangi bir su kaynağı yönetimi planı, kaynakların olağandışı bir şekilde düşük olduğu zamanlarda nasıl çözüm üretilmesi gerektiğini göz önünde bulundurmalıdır. Bu noktada, olası kuraklığın olumsuz sonuçlarının üstesinden gelinmesinde ne kadar depolama sağlanacağı önem taşımaktadır. Etkin su kaynakları yönetiminin, arzın arttırılması ve/veya mevcut kaynakların daha etkin bir şekilde kullanılmasını sağlayarak talebin azaltılması sonucunu doğurması gerekmektedir. Su kaynakları yönetimine yönelik stratejiler; suyun kaynağının tespiti (yüzeysel akış olarak ya da yeraltı suyu biçiminde), suyun depolanması (yüzey suyu ya da yeraltı suyu) ve depolanan suyun kullanım noktasına iletilmesi çerçevesinde şekillendirilmelidir. Suya yönelik talep ile elverişli su kaynağı arasındaki ilişkiler doğru ve ekonomik anlamda etkin bir biçimde gerçekleştirilmelidir (Green, 2003: pp.203-204).

İsrail ve tüm Ortadoğu’da su kıtlığını nedeniyle, su kaynaklarının yönetilmesi, üretilme, dağıtılma, geliştirilme, fiyatlandırma ve benzeri işlemler için hükümet müdahalesine gidilmiştir. Suyun tahsis edilmesinde niceliğin, niteliğin ve fiyatın belirlenmesi büyük bir zorunluluktur. Su kaynaklarına zarar vermeden hem kurak hem de yağışlı yıllarda tüm ihtiyaçları karşılayacak miktarlarda tüketim için su arzındaki değişiklikler takip edilmektedir. Çeşitli kullanımlar (tarımsal, endüstriyel ve hane halkı) için Ortadoğu bölgesindeki suyun elverişlilik durumu, hızlı bir şekilde sorun halini almaktadır İsrail Tabi Kaynaklar Bakanlığı Su Komisyonu, 2002:p.6). Bu nedenle, potansiyel arz eksikliklerinin şiddetinin doğru bir şekilde ölçülmesinde, toplam tüketim eğilimlerinin niceliksel değerlendirmesine dikkat edilmektedir. Bu noktada, İsrail ekonomisine yönelik ekonometri modellemeler bu amaca yönelik kullanılmaktadır.

İsrail’de su kıtlığı problemi son yıllarda farklı şekillerde ortaya çıkmaktadır;

Bu noktada, su kıtlığının olumsuz sonuçlarını ortadan kaldırmayı amaçlayan politikalar yeni su kaynaklarının kullanılması temeline dayanmaktadır. Oluşturulacak politikalara ilaveten, teknolojik ilerleme sonucunda uzak kaynaklardan suyun transfer edilebilmesi de önem taşımaktadır. Ancak, su kaynaklarının kapsamlı bir şekilde kullanımı küresel olarak da artmaktadır dolayısıyla suyu transfer etmenin ekonomik yararı sorgulanabilir hale gelmiştir. Su kaynakları sınırlıdır ve bu yüzden sürekli olarak artan sayıda potansiyel kullanıcının belirli bir sayıda kaynak için rekabet edeceğini söylemek yanlış olmayacaktır. Su talebini etkileyen faktörlerin başında gelen nüfus artışı ve ekonomik büyüme bu noktada önemli bir belirleyicilik taşımaktadır.

İsrail’de hükümet, 400 milyon m3 deniz suyunun tuzunun giderilmesi, geri dönüştürülmüş atık su için tesislerin geliştirilmesi, ulusal sisteme özel kuyuların bağlanması ve benzeri amaçlar için önemli bütçeler tahsis etmiştir. Bu noktada, hane halkının kullanımı için su birinci önceliği almakta, endüstriyel kullanım için su ikinci önceliği almakta ve tarım için su arzı üçüncü önceliği almaktadır. Kullandığı suyun kalitesi ve miktarı ile ilgili esnekliğinden dolayı, tarıma su kıtlığı dönemlerinde daha az su tahsis edilmektedir (İsrail Tabi Kaynaklar Bakanlığı Su Komisyonu, 2002: p.6).

2010 yılında, 2.162,2 milyon m3’e olması beklenen toplan su kullanımının 1.359,2 milyon m3’ü tarım (%63), 147,2 milyon m3’ü sanayi (%7) ve 794,1 milyon m3’ü hane halkı (%30) tarafından paylaşılmıştır. 2001 yılında, Mekorot (İsrail Kamu Su Kurumu) tarafından su kalitesinin tanımında yapılan değişikliğe bağlı olarak, tatlı su tüketimi düşmekte ve tuzlu su tüketimi ise artmaktadır. İsrail’de 2001 yılından bugüne kadar tuzlu su tüketimi önemli ölçüde artmıştır. Öte yandan, su İsrail ve Ürdün arasında imzalanan Barış Anlaşması’nda önemli bir yere sahip olmuştur. Süregelen doğrudan ve dolaylı müzakerelerden sonra; su tahsisi ve dağıtım yöntemi için, yeni su kaynaklarının geliştirilmesi ve mevcut ortak kaynakların korunması için anlaşmada çeşitli kurallar formüle edilmiştir. Ürdün Krallığı ve İsrail Devleti arasında imzalanan Barış Anlaşması aşağıdaki temel bazı tespitleri yansıtmaktadır (İsrail Tabi Kaynaklar Bakanlığı Su Komisyonu, 2002: pp.6-7):

Tablo 5: Toplam Su Kullanımı (milyon m³)

Kaynak: İsrail Tabi Kaynaklar Bakanlığı Su Komisyonu, 2002: p.12.


Ürdün Krallığı ile imzalanan Barış Anlaşması’nın ve daha sonra yapılan anlaşmaların bir parçası olarak, İsrail yaklaşık olarak Ürdün Krallığı’na 50 milyon m3 su arz etmektedir. Bu suyu, İsrail kış mevsiminde pompalamakta ve yaz mevsiminde Ürdün’e arz etmektedir. Gazze ve Eriha anlaşması da dâhil olmak üzere Filistinliler ile varılan ara anlaşmaların bir parçası olarak, 2001 rakamlarına göre İsrail, Judea ve Samaria’daki Filistin Yönetimine yaklaşık olarak 34 milyon m3 su ve Gazze’deki Filistin Yönetimi’ne yaklaşık olarak 5 milyon m3 su arz etmektedir. Filistinlilere su arzı, su konusunun anlaşmazlık dışı tutulduğu taraflar arasındaki mutabakat ve anlaşma temelinde, her zaman olduğu gibi devam etmektedir (İsrail Tabi Kaynaklar Bakanlığı Su Komisyonu, 2002:p.7).
 

İsrail’deki su arzı temel olarak suyun; yeraltı su depolarından, Kinneret Gölü’nden ve diğer yüzey sularından pompalanmasına ve oldukça gelişmiş teslim sistemleri yoluyla tüketicilere iletilmesine dayanmaktadır. Ulusal Su Taşıyıcı uzunluğu boyunca tüm depoları ve tüketicileri bağlamakta ve su sektörünün tek bir üç havzalı birim olarak yönetilmesini sağlamaktadır. Üretimin bir kısmı Mekorot ve kalan kısmı özel üreticiler tarafından gerçekleştirilmektedir (İsrail Tabi Kaynaklar Bakanlığı Su Komisyonu , 2002: p.17).

Kıyı su havzası, doğuda Judean dağlarının kenarından batıda deniz kıyısına kadar uzanmakta, yeterli depolama kapasitesine sahiptir ve temel olarak kalker katmanlarını kaplayan kumlu çıkıntılar üzerindeki yağış tarafından beslenmektedir. Su havzasının depolama kapasitesi ve coğrafi uzantısı (yumuşak eğimli kıyı ovasının tüm uzunluğu ve genişliği boyunca uzanan) değişik şekillerde kullanılmasına izin vermektedir. Su havzası, geniş zamanlı bir depo olarak hareket etmekte ve yağışlı yıllardan elde edilen suyun kurak yıllarda kullanılmak üzere depolanmasını sağlamaktadır. Öte yandan, endüstriyel atık, atık su, katı atık, yakıt deposu, böcek ilaçları ve gübreler kıyı su havzasını kirletmektedir. Yine de, bu su havzasından elde edilen üretim 2001 yılında toplamda 493,3 milyon m3 olarak gerçekleşmiştir (İsrail Tabi Kaynaklar Bakanlığı Su Komisyonu, 2002: p.17).

Dağ su havzası kuzeyde Yizreel Vadisi ve güneyde Beersheva Vadisi arasında, doğuda Ürdün Vadisi, Ölü Deniz ve batıda yumuşak eğimli kıyı ovasının kenarı olmak üzere ülkenin merkezinde bulunmaktadır. Kireç taşı ve dolomit kayaları oldukça serttir. Fakat, yüksek derecede birleşme ve karstik sistemlerin varlığı suyun dağlık bölgede akmasına izin vermekte ve nispeten yük- sek miktarda suyun “depolanmasına“ izin veren bir boşluk oluşturmaktadır. Su yüksek kalitededir ve her amaç için kullanılabilmektedir. Su havzasından üretim başlıca Yarkon Taninim batı havzasında yapılmaktadır. Bunun bir sonucu olarak da bu su havzası yaygın olarak Yartan su havzası şeklinde adlandırılmaktadır (İsrail Tabi Kaynaklar Bakanlığı Su Komisyonu, 2002: p.18).

İsrail doğal yüzey depoları bakımından fakirdir. Ürdün’ün üst kısımlarından ve tutma havzasından akışlar ve Hermon Dağı, Golan Tepeleri ve Naftali ve Doğu Galilee dağlarının nehirleri tarafından beslenen Kinneret Gölü, ülkedeki tek önemli doğal yüzey deposu durumundadır. 1999-2001 yıllarındaki kuraklık dolayısıyla çeşitli su havzalarındaki su seviyeleri önemli ölçüde düşmüştür. Sonuç olarak, su havzalarının uğradığı geri dönülemez hasarın önlenmesi için, 1999 son baharında Su Müdürü Kinneret Gölü’nden yapılan pompalamanın deniz seviyesinin altında 213,5 m’lik bir seviyeye düşene kadar devam etmesin izin vermiştir. Bu durum, Su Kanunu düzenlemelerine de yansıtılmıştır. 2000 yılında seviye deniz seviyesinin altında 213,8 m’e düşmüştür ve 2001 son baharında seviye deniz seviyesinin altında 214,87 m’e ulaşmıştır (İsrail Tabi Kaynaklar Bakanlığı Su Komisyonu, 2002: p.18).

Arava alüviyal dolgu su havzası ve Arava’nın kenarındaki Nubian kumtaşı su havzası Arava bölgesinde iki su havzasıdır. Bu su havzası bölge için başlıca su arzı kaynaklarını oluşturmaktadır ve su kalitesine (tatlı ya da hafif tuzlu su) bağlı olarak Arava, Sedom Ovası ve Ölü Deniz Yapıları’ndaki yerleşim yerlerine arz edilmektedir. Kış mevsiminde sel suyunun önlenmesi ve atık suyun toplanması için yapay depolar ülke çapına dağılmıştır. Yaz aylarında tarımsal tüketim için su potansiyelini arttırmak amacıyla kullanılmaktadırlar, Su potansiyelinin arttırılması amacıyla atılan ek adım ise infiltrasyon depoları (doğrudan boşaltma) kullanılarak kuyular tarafından suyun yeraltı su havzasına yeniden doldurulmasıdır (İsrail Tabi Kaynaklar Bakanlığı Su Komisyonu, 2002: p.19).

2010 yılında, 1.710,9 milyon m3 olması beklenen toplam su üretiminin 1.049,2 milyon m3’ünün yer altı (%60), 696,3 milyon m3’ünün ise yer üstü (%40) suları tarafından gerçekleştirilmesi beklenmektedir.