Türkiye’nin Balkanlar’dan Kopuşu ve Geri Dönüşü

Osmanlı İmparatorluğu, 1912-1913 Balkan Savaşları sonucunda Doğu Trakya hariç Balkanlar’daki tüm topraklarını kaybetti. Böylece Balkanlar’daki yaklaşık 550 yıllık Osmanlı-Türk egemenliği tamamen sona ermiş oldu.

İmparatorluk parçalandıktan sonra kurulan modern Türkiye Cumhuriyeti’nin birincil dış politika amacı kendi sınırlarını ve güvenliğini sağlamaktı. Bu amaçla Balkanlı devletler ile mümkün olduğu kadar barışçıl ilişkiler geliştirildi. 2. Balkan Savaşı’nda ve 1. Dünya Savaşı’nda kaybettiği toprakları geri almak isteyen Bulgaristan’a karşı 9 Şubat 1934’te Yunanistan, Yugoslavya, Romanya ve Türkiye arasında Balkan Antantı oluşturuldu. Fakat 2. Dünya Savaşı’nda Yugoslavya ve Yunanistan’ın Almanya tarafından işgal edilmesiyle birlikte Balkan Antantı geçerliliğini yitirdi.

2. Dünya Savaşı sonrasında Balkanlar bölgesi “kapitalistler“ ve “sosyalistler“ olarak ikiye bölündü. Bu bölünmede Türkiye ve Yunanistan ABD liderliğindeki kapitalist blok içinde, Arnavutluk, Romanya ve Bulgaristan ise Sovyetler Birliği liderliğindeki sosyalist blok içinde yerlerini aldılar. Yugoslavya ise 1948’den itibaren Sovyetler Birliği güdümünden çıkarak kendi bağımsız sosyalist yolunu (iç politikada “sosyalist özyönetim modeli“ ve dış politikada “bağlantısızlık stratejisi / hareketi“) geliştirdi.

Kapitalist Türkiye’nin sosyalist Balkan devletleri ile olan ilişkileri son derece sınırlı ve gergin oldu. Aynı kapitalist blok içinde yer almalarına rağmen Türkiye ile Yunanistan arasındaki ilişkiler ise Kıbrıs, Ege Denizi ve azınlıklar ile ilgili sorunlar nedeniyle olumlu bir gelişme kaydedemedi. Hatta aynı blok içinde yer alan bu iki Balkanlı kapitalist devlet, Kıbrıs sorunu nedeniyle 1974 yılında savaşın eşiğinden döndü.

1945-1990 döneminde Türkiye’nin Balkan politikasında gerçekleşen en önemli gelişme “Balkan Paktı“ ve “Balkan İttifakı“ deneyimleri oldu. 28 Şubat 1953 tarihinde Türkiye, Yunanistan ve Yugoslavya arasında Sovyetler Birliği’ne karşı Balkan Paktı imzalandı. Balkan Paktı, 9 Ağustos 1954 tarihinde imzalanan bir başka antlaşma ile Balkan İttifakı’na dönüştürüldü. Fakat (a) Türkiye ile Yunanistan arasında Kıbrıs sorununun ortaya çıkması, (b) 1955’ten itibaren Yugoslavya ile Sovyetler Birliği arasındaki ilişkilerin düzelmeye başlaması ve (c) Yugoslavya’nın Bağlantısızlar Hareketi içinde yer alması sonucunda Balkan İttifakı, 1958’de fiilen ve Haziran 1960’ta resmen sona erdi.

Kısacası; Türkiye 1912-1913 Balkan Savaşları ile birlikte Balkanlar’dan koptu. Bu tarihten itibaren Türkiye’nin Balkan devletleri ile ilişkileri 1934 Balkan Antantı, 1953 Balkan Paktı ve 1954 Balkan İttifakı hariç alt düzeyde ve son derce gergin gerçekleşti. 2. Dünya Savaşı sonrasında Balkanlar’da sosyalist rejimlerin kurulması Türkiye’nin Balkanlar’dan kopuşunu ve dışlanmasını daha da arttırdı. Sosyalizm döneminde Balkanlar adeta unutuldu.

Balkanlar’ın tekrardan hatırlanması ve Türkiye’nin Balkanlar’a geri dönüşü ancak “büyük dönüşüm“ sayesinde oldu. Balkanlar’da 1980 sonrasında yaşanılan büyük dönüşüm Balkanlar’ın kapılarını Türkiye’ye açtı. Sosyalizmden kapitalizme geçiş ve Balkanlı sosyalist ülkelerin kapitalist dünya sistemine entegre edilmeleri şeklinde gerçekleşen büyük dönüşüm, Türkiye tarafından memnuniyetle karşılandı. Türkiye’deki bu memnuniyetin başlıca iki nedeni vardı:

Birincisi; sosyalizmden kapitalizme geçiş neticesinde Balkanlar’da “komünizm tehlikesi“ yok oldu. Dolayısıyla Türkiye, Balkanlar’dan gelebilecek her hangi bir ideolojik veya askeri “komünist saldırı“ tehlikesi ve tehdidinden kurtulmuş oldu.

İkincisi; Balkanlar’da büyük dönüşümün yaşandığı yıllarda Sovyetler Birliği parçalandı ve Orta Asya’da bağımsız Türk devletleri kuruldu. Türkiye’nin bakış açısından, dönemin Cumhurbaşkanı Süleyman Demirel’in ifadesiyle, “Adriyatik’ten Çin Seddi’ne Türk Dünyası“ oluşturulabilir ve Türkiye bu dünyanın baş aktörü olabilirdi. Yani Türkiye, Balkanlar’da yaşanılan bu sürecin kendisine ciddi ekonomik ve siyasal avantajlar sağlayacağını umuyordu. Balkanlar, Türkiye’nin bir açılım alanı haline gelebilirdi. Balkanlar’a yönelik bu bakış açısı ve söylem, özellikle Türkiye’deki milliyetçi, İslamcı ve liberal çevreler tarafından üretildi ve benimsendi. Osmanlı İmparatorluğu’nu referans gösteren bu anlayış ve söylem, Balkanlar’daki gayrimüslim ve Türk olmayan halklar ve devletler tarafından ise son derece olumsuz karşılandı. Balkanlar’a yönelik bu söylem ve yaklaşım, Türkiye’nin “yeni-Osmanlıcılık (neo-Ottomanism)“ politikası olarak algılandı. Bu nedenle 1990’lı yıllarda Balkanlar’daki gayrimüslim ve Türk olmayan halklar ve devletler, Türkiye’yi, Balkanlar’a yönelik “irredentist politika“ uygulamakla suçladı.

Fakat çok geçmeden Türkiye cephesinde durumun hiç de umulduğu kadar iç açıcı olmadığı anlaşıldı. Çünkü büyük dönüşüm Balkan coğrafyasında büyük bir istikrarsızlık, belirsizlik ve kriz ortamı yarattı. Yugoslavya’nın parçalanması, savaşların ve çatışmaların yaşanması, etnik temele dayalı milliyetçi siyasetin gelişmesi, ayrılıkçı hareketlerin güçlenmesi, organize suç örgütlerinin yaygınlaşması, Batı Avrupa ile olan ticaret yollarının aksaması, Balkanlar’dan Türkiye’ye göç akımının başlaması, yeni kurulan rejimlerin ve hükümetlerin Türkiye’ye yönelik nasıl bir politika geliştirecekleri konusundaki belirsizlik, bölgedeki güç ve nüfuz dengesinin ne yönde (Türkiye’nin lehine mi, yoksa aleyhine mi?) gelişeceği konusundaki belirsizlik, PKK’nın bölge ülkelerinde faaliyete geçmesi gibi gelişmeler Türkiye’yi tedirgin etti. Özellikle Balkanlar’da milliyetçi-ayrılıkçı hareketlerin gelişip yaygınlaşması ve bu hareketlerin bazılarının başarıya ulaşıp kendi bağımsız ulus-devletlerini kurmaları, kendi içinde ayrılıkçı PKK terörü ile mücadele etmekte olan Türkiye için rahatsız edici bir durum oldu.

Dolayısıyla 1980 sonrasında yaşanılan büyük dönüşüm bir yönüyle (sosyalizmden kapitalizme geçiş) Türkiye’ye yeni fırsatlar sağladı, ama bir başka yönüyle (belirsizlik, güvensizlik, savaş) göğüslenmesi gereken yeni tehlikeler ve tehditler üretti. “Yeni fırsatlar“ ve “yeni tehlikeler“ şekline ortaya çıkan bu ikilem, Türkiye’nin 1990 sonrasında ve günümüzde Balkanlar politikasını şekillendirdi:

(1) Sosyalizmden kapitalizme geçiş sürecinde ortaya çıkan yeni fırsatlardan en üst düzeyde faydalanmak.
(2) Ortaya çıkan yeni tehlikeleri (belirsizlik, güvensizlik, savaş) en az zararla atlatmak.

Bu iki temel ilke çerçevesinde gerçekleşen Türkiye’nin 1990 sonrası Balkan politikasını ve bölgeye yönelik açılımlarını bir sonraki yazımda ele alacağım.