Anklav/Eksklav Ülke Toprakları Güvenlik İlişkisi

GİRİŞ

Çok az insan uluslararası sınırların şekline bakmaksızın mevcut sınırların tarihi gelişimi ve çağdaş anlamı üzerine düşünmektedir. İster sıradışı ve yapay bir görünüm sergilesin ister nehir ya da enlem çizgileri gibi doğal ve objektif hatlardan geçsin bütün sınırların insan ürünü olan sosyal yapılar (social constructions) olduğu ve bir güç mücadelesini yansıttığı ifade edilebilir. Dolayısıyla herhangi bir toprak üzerinde denetim kurmanın ya da doğal kaynaklar üzerinde hâkimiyet tesis etmenin bir sonucu olarak bütün sınır düzenlemelerinin görüşmeler ve mücadeleler neticesinde öznel ve kurgulanmış bir doğaya sahip olduğu ifade edilebilir. Bu bağlamında tüm sınır düzenlemeleri gibi teritoryal fragmanlardan anklav/eksklav ülke topraklarının da tarihi/sistemsel bakımdan jeopolitik değişim dalgalarının ve aktörsel bakımdan ise jeostratejik bir bilincin ve bir politik mücadelenin ürünü olduğu ifade edilebilir. Dünya haritası dikkatle tetkik edildiğinde yukarıda ifade edilen örnekler dışında birçok ülkenin sıradışı ya da sahası bölünmüş (odd or discontigous shape) sınırları ihtiva eden ülkesel fragmana sahip olduğu görülecektir. Gerçekten genellikle bu sınırların ihtilaflı toprak iddialarının ve uluslararası gerginliklerin konusunu (the subject of conflicting territorial claims and international tension) teşkil ettiği görülmektedir.

Dolayısıyla ülkesel fragmanlar (territorial fragments) içerisinde yer aldığı kabul edilen anklav/eksklav ülke topraklarının geçmişte olduğu gibi günümüzde de uluslararası çatışmaların ve ihtilafların kaynağı olduğu gözlemlenmektedir. Bu minvalde anklav/eksklav ülke topraklarının güvenlik kavramıyla yakından irtibatlı olduğu ifade edilebilir. Siyasi tarihin görgül gerçeklerinden hareketle ülkesel fragmanlar hakkında birkaç not düşülebilir. Örneğin Cebelitarık’ın “1800’den önce“, birçok savaşa göndermede bulunulmak suretiyle “savaştan sonra“, “2000’den önce“ veya basitçe “20 yıl içinde“ tekrar İspanya’nın olacağı sayısız kere ifade edilmiştir. Zaman ve tarihler geçmiş; ama yakın zamanda bir İngiliz toprağı olarak 300. yıldönümü kutlanan Cebelitarık inatçı bir şekilde İngiltere’de kalmıştır. 2002 yılında yapılan bir referandumda Cebelitarık halkının yüzde 99’undan fazlası İngiltere’de kalma iradesini açık bir şekilde ifade etmiştir. Cebelitarık vakasına benzer bir şekilde Ceuta ve Melilla’nın da Fas’a ait olması gerektiği birçok kere ifade edilmiştir. Bu toprakların bir gün Fas’a dönüp dönmeyeceği sorulmaktadır. Ceuta ve Melilla 1668’den beri İspanya için bir köprübaşı olarak kalmış ve 2002 olaylarının gösterdiği gibi İspanya, Faslı köylülerin keçilerini otlattığı sahillerden sadece 250 metre uzaklıkta bulunan küçük ve insansız Perejil Adası’nı savunmak için donanmasını gönderdiğinde bu topraklar için dövüşmeye hazır olduğunu göstermiştir1. Ya da Rus siyasetçiler ve analistler Kaliningrad’ın bağımsızlık şeklinde ya da Almanya’ya iltihak yolu ile kaybedilebileceğini ümitsizlik içinde haykırmaktadır. Oysa anavatan ile olan kültürel, sosyal, siyasi ve ekonomik bağlar güçlüdür ve ayrılıkçılığa ilişkin bir işaret yoktur. Diğer taraftan Hong Kong ve Macao sırasıyla 1997 ve 1999 yılında Çin Halk Cumhuriyeti’ne devredilmiştir. Ya da Azerbaycan ile Ermenistan arasındaki çatışmalı jeostratejik nokta Dağlık Karabağ (Nagorno-Karabakh) bölgesi ve petrol kaynakları bakımından zengin Angola’nın Cabinda eksklavı bu konuya verilebilecek sayısız örnekten birkaçını teşkil etmektedir.


1. Anklav/Eksklav Kavramı

Günlük kullanımda anklav tabiri farklı sosyal, kültürel, siyasi ve ekonomik fenomenleri tanımlamak için kullanılan bir kavramdır. Yani farklı sosyal, kültürel, siyasi ve ekonomik anklavların varlığından bahsedilebilir². Bu bağlamda anklav tabiri, mahiyeti itibariyle farklı fenomenler için “tanımlanan“ konumunda bulunmaktadır. Tüm bu fenomen kategorileri için geçerli olmak üzere anklav “bir antite (an entity) ile onu kuşatan bir çevre (its surrounding environment) arasındaki farka vurgu yapan bir kavram“ olarak tanımlanmaktadır³.

Anklav kavramının ilk geçtiği uluslararası belge 1526 tarihli Madrid Antlaşması’dır. Anklav kavramı diplomasi diline dönemin lingua francası olan Fransızca’dan girmiştir. Fransızca tanımlama “terrain ou territoire situé a l’interieur des terres d’un autre“⁵ şeklinde yapılmaktadır⁶. Kökenbilimsel açıdan Geç Latince’de “kilitlemek“ anlamına gelen “inclavatus“ ve “anahtar“ (key) anlamındaki “clavis“ (κλαΐς, κλείς) sözcüklerinden türemiştir⁷. Bu sözcük hemen hemen tüm Hint-Avrupa dillerinde kullanılmaktadır. Almanca’da “Enklave“⁸; Fransızca⁹*, İtalyanca¹⁰ ve İspanyolca’da “enclave“¹¹; Rusça’da “anklav“ (анклав) denilmektedir. Dolayısıyla siyasi coğrafyada, tamamen başka bir ülkenin sınırları dahilinde yer alan yabancı toprak parçasına anklav toprak (a territory belonging to one country that is enclosed within the territory of another) denilmektedir¹². Eksklav ise, siyasi olarak bağlı olduğu ülkeye coğrafi açıdan bağlı olmayan, bu bölge ile arasında başka bir yabancı ülke/ülkeler bulunan toprak parçası (a territory legally attached to another territory with which it is not physically contiguous) olarak tanımlanmaktadır. Bir başka deyişle, herhangi bir ülke parçası ana ülkeden ayrı ve siyasi olarak da yabancı bir ülke toprağı ile çevrili ise bu toprak parçasına eksklav adı verilmektedir¹³.

Bu sözcük de hemen hemen bütün Hint-Avrupa dillerinde bulunmaktadır. Almanca’da “Exklave“¹⁴; Fransızca, İtalyanca ve İspanyolca’da “exclave“; Rusça’da “exclav (эксклав)“ denilmektedir. Çince’de ise anklav kavramı için tam karşılığı kuşatılmış toprak anlamına gelen “bèi bāo wéi dì lĭng tŭ“ ve “bèi bāo wéi dì qū“¹⁵ tabirleri kullanılmaktadır¹⁶. Çince anklav anlamına karşılık gelen bir diğer kelime ise “fēi dì“ (tecrit edilmiş toprak/isolated land) kelimesidir¹⁷. Japonca’da “tobichi“ (anklav, eksklav, parçalanmış toprak/scattered territory, bağımsız toprak/detached land) kelimesi kullanılmaktadır¹⁸.

“Devlet Doğasının Değişimi: Güvenliğin Sınırları“ e-kitabı için Tıklayınız