İran’la Siyasi İlişkilerde Göz Ardı Edilmemesi Gereken Bir Faktör: Takiyye

Iran devleti, Humeyni devriminden sonra, “İran İslam Cumhuriyeti“ adıyla dünya sahnesinde varlığını sürdürmeye devam etti. Halkının ezici çoğunluğu Müslüman olan İran, ülkenin sosyo-kültürel boyutunu, siyasi yapıya resmen büründürmüş oldu.

İran, İslam dünyasındaki Şii-İmamiyye düşüncesinin merkezi ve resmi temsilcisidir. İslam’ın üç önemli düşünce ekolünden birisi olan Şiiliğin mutedil boyutu olan İmamiyye, İslam dünyasında muhalefette kalan bir islami algılayış biçimidir.

Ana hatlarıyla Sünnilikten farklı düşünmeyen Şia, İslam’ın genel-geçer kuralları içerisinde iman esaslarından kabul edilmeyen birkaç konuyu, ileri boyuta taşıyarak, adeta Şii-İslam anlayışının temel inanç argümanları haline getirmiştir. Bunlar arasında en önde gelenlerden birisi “takiyye“ dir.

Takiyye, bir tür “YA GÖRÜNDÜĞÜN GİBİ OLMA YA DA OLDUĞUN GİBİ GÖRÜNME“ felsefesi üzerine kurulmuştur.

İlk dönemlerde, Emevilerin zulümlerine maruz kalan Hz. Ali taraftarlarında (Şiatu Ali) bu sorunları çözüme yönelik bir çare olarak, takiyye düşüncesi ağırlık kazandı. Zaman ve zeminin şartları doğrultusunda, kendilerini korumak ve savunmak amacıyla ortaya çıkan bu anlayış ve algılayış, Kur’an ve hadislerden dayanaklar bulmaya çalıştı. Konuyla ilgili ayet ve hadisler, klasik Şii eserlerinde detaylı bir şekilde tartışılmıştır.

Başlangıçta takiyye can ve mal korkusundan, Şia’nın imamları ve geneli tarafından meşru görülmüştür. Ancak bu anlayış, Şia’nın baskılara maruz kalmadığı dönemlerde de devam etmiş, siyasi Şii iktidarı bütün dünyaya yayabilmek amacıyla bir inanç nesnesi haline bürünmüş, böylece takiyye “dini-siyasi“ bir hal almıştır.

İleriki dönemlerde, ilk dönem Şii kitaplarında ciddi bir şekilde ele alınan Takiyye anlayışı, Şii kitapların olmazsa olmazı haline gelmiştir. Bu doğrultuda iman esaslarının işlendiği her kitap ve risalede, takiyye konusu işlenmiştir. Böylece takiyye, Şia’da bir iman esası haline gelmiştir. Nitekim bu husus Şiilerin önde gelen imamları tarafından defalarca vurgulanmıştır.

Mesela Şeyh Saduk, “Takiyye vaciptir, onu terkeden, namazı terkeden gibidir“ derken, “Mü’minin yapabileceği en faziletli amel, takiyyedir“ denilmiştir. “Takiyyesi olmayanın imanı yoktur“ sözü de Şii bilginlerce Muhammed Bakır’a ve Cafer es-Sadık’a nispet edilmektedir. Özellikle imamlara söylettirilen bu tür sözler Şii edebiyatında fazlasıyla mevcuttur.

Son dönemlerde, Şiilerin bu anlayışlarının, “yalancılık“, “iki yüzlülük“ olduğu şeklindeki suçlamalar karşısında, takiyye anlayışı bir takım yeni yaklaşım ve yorumlara maruz kalmakla birlikte. Bu konudaki Ali Şeriati’nin değerlendirmesi dikkat çekicidir. Ona göre birisi Ali Şiası, diğeri de Safevi Şiasına ait olmak üzere iki türlü takiyye vardır. O, Safevi Şiasının takiyyesi mensuplarının, kendi asıl inancını bile hatırlayamayacak kadar renk değiştirdiğini vurgular. Ali Şeriati yanında Muhsin el-Emin, Muhammed Hüseyin el-Tabatabai, Muhammed Rıza el-Muzaffer ve Abdülbaki Gölpınarlı gibi son dönem Şii bilginleri, geleneksel takiyye anlayışını yumuşatarak, takiyyenin her zaman ve her yerde dini bir zorunluluk olmadığı yönünde yaklaşımlar sergilemişlerdir.

Geleneksel Şia ile modern Şiiler arasında takiyyeye yaklaşımlarda farklılık olsa da, bu anlayış Şiiliğin temel prensipleri arasındadır. Üstelik Siyasi Şia ile Dini şia arasındaki fark da barizdir. Tarihsel tecrübeler doğrultusunda bazı Şii ileri gelenlerinin “Takiyye dönemi bitmiştir“ türü söylemlerinin de bir tür takiyye olduğu şeklinde değerlendirmeler gözardı edilmemelidir.

Takiyyenin, müşrik ve kafirlere yönelik olması gerektiği şeklindeki bazı Sii yaklaşımlar ise, tarihsel bağlamda realiteyla bağdaşmaz görünmektedir. Zira öncelikle takiyyenin uygulandığı kesim Emeviler, Müslümandı. Sonraki dönemlerde Müslümanlara yönelik Şii takiyye ameliyesiyle ilgili tarih kitaplarında çok sayıda belge bulunmaktadır. Bu doğrultuda takiyye, sadece bir Şii için haramdır.

Sonuç olarak İran İslam Cumhuriyeti, Şiilik eksenli bir İslami anlayışın temsilcisi konumundadır. Haliyle yönetim, Siyasi Şia prensipleriyle hareket etmektedir. Takiyye ise, özellikle Siyasi Şianın temel bir inanç argümanıdır.

Bu doğrultuda İran devletinin uluslararası ilişkilerdeki uygulamaları, ağırlıklı olarak devlet menfaati çerçevesinde olmakla birlikte, arkaplanda takiyye inancının bir tezahürüyle şekillenmektedir. Türkiye Cumhuriyeti Başbakanı Sayın Recep Tayyip ERDOĞAN ve Türkiye Cumhuriyeti Dışişleri bakanı sayın Prof. Dr. Ahmet DAVUTOĞLU’nun, devlet adamlarının verdiği sözleri tutmamasıyla alakalı sitemlerine yol açan İran uygulamaları, kendileri açısından dini bir inancın tezahürü olup, “yalancılık, ikiyüzlülük“, “devletlerarası ilişki ilkeleriyle bağdaşmazlık“ değildir. Bu onlar için normal, hatta dini açıdan gerekli/zorunlu/vacip bir tutumdur. Bu ise, uluslararası ilişkilerde “devlet menfaati“ veya “karşılıklı çıkarlar“ eksenli ilişkilerin ötesinde, çok daha sorunlu bir olgudur.

Bu doğrultuda Suriye devlet yöneticilerinin büyük çoğunluğunun, aşırı Şii gruplardan olan Nusayri olduğuna değinmekte yarar vardır. Buradan, İran’ın yanında Hizbullah’ın ve de Türkiye Caferilerinin, Suriye Devlet başkanı Beşşar ESED’i desteklemelerinin temel nedenleri arasında, onun inancının Şii kaynaklı olmasının ön planda olduğu anlaşılmaktadır.