Sosyalizm ve Milliyetçilik Sonrasında Balkanlar'da İşbirliği

Balkanlar'da sosyalist deneyimin sona ermesi ve 'demir perde'nin orta­dan kalkmasıyla ülkeler arası ilişkiler ve özellikle ticaret ve ekonomik faaliyet­ler yeni bir ivme kazandı.¹ Yirmi yıl önce hayal bile edilmeyen bir hareketlilik bugün doğal sayılıyor. Sınırların daha açık olması her türlü ziyareti - turistik, sportif, akademik, kültürel, ekonomik - kolaylaştırdı. Bir ülkenin yurttaşları başka bir ülkede yatırımlarda bulunabiliyor, hala bazı sınırlamalar olsa da, ta­şınmaz mala ve toprağa sahip olabiliyor. Ortaklıklar oluşuyor. Borsa aracılığıy­la ekonomide iletişim hızla yaygınlaşıyor. Sosyalizm, uluslararası (enternasyo­nal, beynelmilel) olma iddiası taşıyordu. Bu beynelmilel olmayı günümüzde başka bir anlayışla ve sosyalizm sonrasında kapitalist sistem sağlamakta. Sos­yalizm enternasyonalizmi sınıf birliği temelinde kurmak istemişti, kapitalizm bunu pazar ekonomisi ve ekonomik çıkar arayışı temelinde oluşturdu.

Balkanlar'da Kültürel ve Siyasi 'Miraslar'

Balkanlar bu denli bir yakınlaşmayı ve iç içe yaşamayı daha önce milli devletleri henüz ortaya çıkmadığı dönemde yaşamıştı. Bunu sağlayan impara­torluklar olmuştur. Bizans ve Osmanlı devletleri, tabi silah zoruyla ve halkla­rın rızasına başvurulmadan, yani hiç de demokratik olmayan bir yöntem ve an­layışla yüzyıllar boyunca halklar arasında bir tür yakınlığı pratikte sürdürmüş­tü. O zamanlarda bu birliğin meşruiyeti, dini inanca - ekümenliğe (evrenselli­ğe) veya gaza fikrine - dayandırılıyordu.

Milli devletlerle ve milliyetçilikle bu anlayışlar da tarihe karıştı. Milli devletler ayrı ayrı üniteler oluşturdular, 'milli ve özgün olma' inancını ve ide­olojisini savundular ve bu anlayışı yurttaşları arasında yaygınlaştırdılar. Her milletin ayrı ve özgün olduğu ideolojisi zamanımızda bütün ülkelerde temel anlayıştır. Bugün 'birlik sağlayalım' derken milletler arasındaki ilişkileri kas­tediyoruz. Ülke içinde bir birliğin varlığı zaten varsayılmaktadır. Yani temel birim uluslar / milletlerdir. (Dikkat ederseniz, bu kongrede de konuşmacıların isimlerinin yanında ülkelerinin adlarının yazılmasına özen gösterilmiştir.)

Yani Balkanlar ve Balkan halkları tarih içinde farklı toplumsal projelerin objeleri olmuşlardır:

1. İmparatorluklarla 'evrensellik' önerilmiştir,
2. milli devletlerle 'millilik ve özgün olma' durumu,
3. sosyalizmle 'enternasyonalizm',
4. günümüzde ise 'serbest pazar ekonomisi' ile yakınlaşma. Avrupa Bir­liği bu son deneyimin sonucudur.

Bu dört deneyimden doğan mirasın izlerin günümüzde bir arada yaşıyor olması şaşırtıcı sayılmamalıdır. Ancak bu 'miraslar' her ülkenin içinde ne ay­nı ağırlıktadır, ne de halklar olarak bizler bu geçmişi aynı biçimde algılamak­ta ve onlara karşı aynı hisleri beslemekteyiz. Bir an için Türkleri ve Yunanlı­ları düşünün. Her iki ülkede milli kimlik egemendir. Sosyalist deneyim Yuna­nistan'da ve Türkiye'de farklıdır: İlkinde bu yolda bir iç savaş yaşanmıştır, ikincide sınırlı çatışmalara neden olmuştur; ama her ikisinde de pratik uygula­ması olmamıştır. AB etkisi ise her iki ülkede de önemlidir: biri Birliğin üyesi­dir, öbürü üyeliğe adaydır. Geçmişe bakış da çok farklıdır. Türkler kendilerini Osmanlı dönemine yakın hissetmekte, bazı başarılarından kıvanç duymakta, Bizans'a karşı ise ya tarafsızdırlar veya bu devleti eski bir rakip olarak gör­mektedirler. Yunanlılar ise Bizans'a dini açıdan yakın, siyasal olarak da hay­ranlık duymaktadırlar. Ve Osmanlı yönetimini yüzyıllar boyu süren bir esaret olarak algılamaktadırlar.

'Algılamaktadırlar' diyorum; çünkü günümüzde akademisyenler millet­lerin kimliğini ve tarihe bakışını bir 'algılama' olarak yorumlarlar. Kimileri 'millet' olgusunu 'hayali bir cemaat' (imagined community), milli kimliğe de bir yapı (construction) demektedirler. Zaten farklı milletlerin ortak bir geçmi­şe böylesine farklı yorumlar getirmelerini başka türlü açıklamanın yordamı da yoktur. Tarih 'bilimi' ülkeden ülkeye değişmektedir, halklar geçmişe baktıkla­rında farklı şeyler görmektedirler. Milli devletler içinde vatandaşlar geçmişe baktıklarında bir 'milletler açıdan özgün olma durumu' görmek isterler ve za­ten bu yönde de eğitilirler. Bundan dolayı her milletin 'mirası' ve 'tarihi bel­leği' de farklıdır.

'Milli Miras'ın Bir Sorun Olarak Oluşması

Farklı bir miras algılaması milli devletler döneminde en aşırı noktasına vardı. Balkanlar'daki savaşların ve yakın geçmişteki siyasi ve kültürel çatış­maların arkasında, milli devletlerin kurulmasına neden olan süreç ve milli ideoloji yatmaktadır. Buna 'Balkanlar'da millileşme dönemi' diyebiliriz. Bu sü­reç Fransız Devrimi'nden sonra Sırp ve Yunan örneği ile başlamıştır. Türk milliyetçiliği Balkanlar'da görülen en son milliyetçiliklerdendir. Ama sonun­cusu değildir ve sonuncusunun hangi milliyetçilik olacağını öngörmek olanak­lı da değildir.

Dikkat edilmesi gereken, bu 'milli miras'ın içerdiği eksiklikler, çelişkiler ve tehlikelerdir. Eksikliği, bir milli mirasın tek miras sayılmasıdır.² Bu proje­lerin ortak bir özelliği hayali ecdatlar yaratmasıdır. Oysa Balkanlar'da, yuka­rıda da işaret edildiği gibi, bir arada yaşamanın sonucunda oluşmuş başka kül­türel alışkanlıklar ve gelenekler de vardır. Bu ortak gelenekler pek çoktur. Bal­kanlar'da halklar arasında en doğal bir biçimde dil, müzik, yemek, günlük ya­şam, dini alışkanlıklar, siyasi uygulamalar, üretim biçimi, mimari gibi alanlar­da alış verişler olmuş ve bunlar içselleştirilmiştir. Ama bunlar, milli devletleri hatırlatmaz, tam tersine unutturmaya çalışır ve sonuç olarak da bu ortak yan­lar bilinç düzeyine çıkmaz. Milli devletlerde merkezi eğitimle 'milli' sayılan bir geçmiş pekiştirilmiş, başka kültürel etkiler görmezlikten gelinmiştir.³ Çe­lişki ise, bir yanda geleneğe ve mirasa önem veriliyor görünürken, aynı anda, bir milli mirası oluşturma ve koruma projesi girişi ile, aslında gerçekten var olan bir mirasın inkar edilmesidir. Milli devletler yabancı saydıkları etkiler­den, milli sayılmayan etkilerden kurtulmak uğruna, var olanı yok saymakta, hayali bir mirası inşa etmektedirler. Bu milli 'geleneğin' ortaya çıkmasına 'bulma / keşif' (discovery) değil 'icat' (invention) denmesi bundandır.

Ama asıl olumsuzluk bu milli mirasın içerdiği tehlikedir. Milli kimlik ve 'biz' kavramı, ister istemez, yani otomatik olarak 'Biz olmayanı', yani 'Öteki' deneni de gündeme getirir. Milliliğin özünü oluşturan bu 'Biz-Öteki' karşıtlı­ğı milli bir miras gibi eğitim yolu ile kuşaktan kuşağa aktarılır. 'Öteki' denen güçler kimi zaman milli ve tarihi düşman sayılmıştır, kimi zaman olumsuzluk­lar içeren milli bir tehdit, kimi zaman ise kültürel milli kimliğimizi tehlikeye koyan yabancı. Balkanlar'da okutulan okul kitapları ile ilgili çalışmalar bu ko­nuda yeniden üretilen önyargılar konusunda çok değerli bilgiler vermiştir. Halkların birbirini nasıl gördüklerini ortaya koyan kamu oyu yoklamaları da bu oluşturulan önyargılar konusunda pek şüphe bırakmamaktadır.⁴

Avrupa Birliği ve Önündeki 'Miras' Engeli

Günümüzde en etkili toplumsal girişimlerden biri sayılan Avrupa Birliği projesi gelecekte Balkanlar'ı kapsaması ve yörede etkili olması muhtemeldir. Bu projenin amacı, siyasi ve kültürel bir ortaklık içinde ülkeler arasında var olan farklılıkları gidermek ve ortak bir gelişmeyi sağlayarak barışı ve halkla­rın mutluluğunu sağlamaktır. Ülkeler arasında var olan bazı farklılıklar bu pro­jenin karşısında 'engeller' olarak belirir. Bu engeller, teknoloji, gelir, bilgi bi­rikimi, yönetim, hukuk gibi alanlarda var olan farklılıklardır. Ama gözden ka­çan, unutulan veya unutulmak istenen başka bir farkın da var olduğudur. Bu, halkların geçmişe baktıklarında farklı şeyler görmeleridir, yani farklı tarihi yo­rumlarıdır. Bu farka 'farklı kimlik' da diyebiliriz. Ülkeler ve halklar arasında yakınlaşmanın sağlanması için milli önyargıların var olmaması gereklidir. An­cak bu tür önyargı sorunları bütün Avrupa'da yaşanmaktadır ve bunlar Avrupa Birliği'nin sağlamlaşmasının karşısında bulunan en önemli sorunlardan biri­dir. Avrupa Birliği yalnız bir zenginleşme projesi olarak düşünülmemiştir, İkinci Dünya Savaşı'ndan sonra uygulanmasına başlatılan bir 'savaşlara son verme' projesidir. Hatta bazı yorumcular bu girişim için 'dünyada yaşanan en büyük barış projesi' demişlerdir.

Ancak Avrupa Birliği projesinin karşısında bir engel olarak milli devlet­lerin 'hayali milli miras' anlayışı bulunmaktadır. 19. yüzyıl milliyetçiliğinin etkileri Balkanlar'da hala canlıdır ve işlevlidir. Oysa 'Ötekileştirilmiş' komşu­lar, tarihi bir gerçeklik değildir, eğitimle pekiştirilen ideolojik bir yapıdır. An­cak asıl sorun, bu tür milli önyargıların ve yorumların toplumlarca içselleşti-rilmiş olmalarıdır. İçselleştirmenin sonucu, karşımıza, yaşanan bir olayı ve et­kilerini 'görmemek' olarak çıkar. 'Milli kimlik' denen dinamik, hayali geçmi­şi ve Öteki'ni bize 'doğal' gösterir. Hayali çevremiz ve cemiyetimiz, hakkın­da tartışılacak bir yanı olmayan, akli selim sahibi herkesin kabul etmesi gere­ken bir olgu olarak belirir. Yani 'millilik' en doğal bir durum olarak algılandı­ğında, hakkında konuşmak, onu eleştirmek, değiştirmek ve aşmak da söz ko­nusu olmamaktadır. Milli kimliğin en çapraşık yanı, 'görünmüyor' olmasıdır. Milli kimlik taşıyanlar, taşıdıklarını benlikleri sanırlar. Üzerilerine geçirileni içlerinde her zaman taşımış oldukları bir yanları olarak hissederler. Eğitimle onlara aşılanmış olanı, en doğal bir olgu gibi algılarlar ve bunu da kendi inisi­yatifleriyle kazandıklarına inanırlar.

Milliliğin ve milliyetçiliğin aşılması bundan dolayı kolay değildir. Zaten stereotip ve önyargı, ancak sezilmediği durumlarda var olabilir. Görüldüğünde de yok olur. Bu yüzden de 'benim önyargılarım var' diye bir cümle tarih için­de hiç duyulmamıştır. Önyargının varlığının bilincinde olduğumuzda o anda yok olur. Veya başka türlü söylersek, önyargı var ise bu bilinç düzeyinde ola­maz. 'Önyargım yok' diyenler önyargının ne olduğunu anlamamış olanlardır. Önyargı hep 'bilgi' olarak algılanır. Bu yüzden hepimizin bazı konularda az ve­ya çok önyargılı olduğumuzu peşin kabul etmemiz çok yararlı bir başlangıçtır. Sonra 'bilgilerimizi' yeniden ele alıp sorgulamamız işin ikinci aşamasıdır.

Balkanlar'da Gerekli Seminerler

Bu söz konusu zorluklar nasıl aşılır? Bu konuda bir ipucu anlamında ken­di deneyimimden söz edeceğim. Atina Ekonomi Üniversitesi'nde son altı yıl­dır MBA düzeyinde⁵ İngilizce özel bir kurs verilmektedir. Bu dersleri Balkan ülkelerinde ekonomik alanda çalışmak isteyen kimseler izlemektedir. Benim katkım Yunanistan ve Türkiye ile sınırlıdır. Bu derslerde, doğrudan ekonomi­yi ilgilendiren konular dışında şu konular da işlenmektedir: Milli önyargılar, 'Öteki'nin stereotip olarak algılanması, milli kimliğin dev aynasında görülme­si, farklılığı tuhaflık olarak görme ve kabul etmeme, milli duyarlılıklar, Öteki ile empati nasıl oluşturulur, milliyetçi ideoloji nasıl işler, milli devlet neler ya­par, vb. Bu çerçevede nelere dikkat edilmesi gerektiği, nelerin bilinç düzeyine çıkarılması ve aşılması gerektiği de dersin temelini oluşturmaktadır. Derslere katılanlar, 'Öteki' ile yapıcı ve yararlı bir biçimde çalışabilmek için 'Öteki'ni ve özellikle 'kendi'ni de anlamak gerektiğini öğreniyorlar.⁶ Bu seminerlerin çok yararlı olduğuna inanıyorum.

Balkanlar'daki vatandaşların bilinç alanındaki durumlarını açıklamak için yörede iki farklı 'miras'ın bulunduğu anlaşılmalıdır. Yüzyıllarca bir tek devlet çatısı altında ve ortak devlet sınırlarını paylaşarak yaşamış olan yöre halkları doğal olarak bazı ortak özellikler edinmişlerdir. Buna 'gerçek miras' denebilir. Bu miras yöre halklarının çok yanlı ve yararlı bir kazanımıdır. An­cak bu gerçeğin yanı sıra milli devletler kuruluşlarından başlayarak, milli bir bilinç ve milli bir kimlik oluşturma işlevi çerçevesinde 'inanılan' bir miras da vardır. Buna 'hayali miras' da denebilir. Okullarda öğretilen, müzelerde sergi­lenen, edebiyatta egemen olan, kısacası toplamca benimsenmiş ve içselleştiril-miş olan bu 'inanılan' mirastır, bu geçmiştir. On yıllarca yeniden üretilen bu geçmiş ise temelde milliyetçi ideolojinin ürünüdür.

Bu iki farklı miras pratikte iki ayrı yöne bakmaktadırlar. Birincisi yakın­laşmayı sağlayan 'ortaklığa' vurgu yapmaktadır. İkincisi 'farklılığa' ve dolayı­sıyla dışlamaya vurgu yapmaktadır. Düşmanlıklar, önyargılar, kuşkular ve gü­vensizlikler ikinci miras anlayışının sonucudur. Belli bir eğitimin ve hayali bir geçmişin yeniden yaratılmasının sonucudur.

Yapılması gereken 'inanılan mirasın' deşifre edilmesi ve 'gerçek mirasın' ortaya çıkarılmasıdır. Milliyetçi ideolojinin engeli de aşıldığında Balkanlar'da sosyoekonomik işbirliği alanları daha da genişleyecektir.